ფრანსის ბეკონი (1561 – 1626) –დიდი ინგლისელი ფილოსოფოსი; მიიჩნევა ინდუქციური მეთოდის ფუძემდებლად, რადგან სქოლასტიკისა და მატაფიზიკის წინაშე, რომლებიც დღემდეა გაბატონებული, მან აჩვენა, რომ აღმოჩენებს და გამოგონებებს წინსვლა ექნებათ მხოლოდ მაშინ, როცა ადამიანის გონება შეეჩვევა იმის გაგებას, რომ დაკვირვება და თავისუფალი მეთოდური კვლევა წარმოადგენს ერთარდერთ საშუალებას საბუნებისმეტყველო კანონების [3] აღმოსაჩენად, მოვლენების ჭეშმარიტი მიზეზების გაგებისა და მათი წინასწარმეტყველების ცოდნისათვის. სიტყვებით მოთამაშე სქოლასტიკური ერუდიცია, უნდა იქნას მიტოვებული და ჭეშმარიტი ცოდნა შესაძლებელია მიღებულ იქნას ინდუქციის გზით, ანუ ცალკეული ფაქტების გულმოდგინედ შესწავლის გზით, რაზეც შესაძლებელია განზოგადებების აგება, დიდი რაოდენობის შედარებებზე და გამონაკლისებზე დაყრდნობით და ამ სახით პოვნა იმისა, თუ რა საერთო აქვთ დაკვირვების ქვეშ მყოფ ფაქტებს; მეორე მხრივ შესაძებელია ამ ინდუქციების შემოწმება ახალი ფაქტების დიდი რაოდენობით, რომლებიც ცდებით და დაკვირვებებით არის მიღებული. ასეთი იყო ფრანსის ბეკონის ყველ ნაწარმოების ძირითადი აზრი, რომელმაც მოგვცა შესაძლებლობა ჩაგვეთვალა ის ისეთი სახის საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების ფუძემდებლად, როგორადაც ისინი განვითარდნენ ბოლო საუკუნეების განმავლობაში. ამ მეთოდს ეფუძნება თანამედროვე მეცნიერება ყველა თავისი დიდი აღმოჩენებით.

პეტრე კროპოტკინი


ინდუქცია, ინდუქციურ-დედუქციური მეთოდი –საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების მეთოდი, რომელსაც ეყრდნობა ზოგადად მეცნიერებების განვითარება. ის მდგომარეობს შემდეგში:

1. ცდების და დაკვირვების მეშვეობით ცდილობენ მოიპოვონ ფაქტებზე ცოდნა, რომელიც შესასწავლ საგანს ეხება.

2. იკვლევენ და განიხილავენ ამ ფაქტებს, მივყავართ თუ არა მათ (ლათინური სიტყვა inducere) განზოგადებამდე (ანუ ზოგად მტკიცებულებამდე, რომელიც ფაქტების დიდ რაოდენობასა და ხარისხს მიეკუთვნება) ან ვარაუდამდე, ჰიპოთეზამდე [1], რაც ფაქტების გაერთიანებისა და განზოგადოების საშუალებას იძლება. (მაგალითად, დიდი რაოდენობის ფაქტებზე დაკვირვების შემდეგ, რომლებიც პლენეტების მოძრაობას ეხება, კეპლერმა გააკეთა განზოგადება და ჰიპოთეზა, რომ ყველა პლანეტა მოძრაობს მზის ირგვლივ ელიფსების ხაზზე, რომლებშიც მზეს უკავია ერთ-ერთი ფოკუსი.)

3. დაშვებული ჰიპოთეზიდან (ან ჰიპოთეზებიდან) გამოაქვთ შედეგი (ლათინური სიტყვა deducere), რომელიც ახალი ფაქტების წინასწარმეტყველების შესაძლებლობას იძლევა. თუ ჰიპოტეზა სწორია მაშინ ნაწინასწარმეტყველები ფაქტებიც სწორი უნდა იყოს.

4. ამ დასკვნებს და შედეგებს ადარებენ დაკვირვების ქვეშ მყოფ ფაქტებს, რომლებიც I პარაგრაფშია ნახსენები. თუ აუცილებელია აკეთებენ ახალ დაკვირვებებს და ახალ ცდებს, რომ გააკეთონ კონსტატირება ემთხვევა თუ არა ჰიპოთეზა დაკვირვებად ან ცდების შედეგად მიღებულ ფაქტებს. და უარყოფენ ან ცვლიან თავიანთ ჰიპოთეზას მანამ, სანამ არ იპოვიან ისეთს, რომელიც დაემთხვევა ჩვენთვის ცნობილ რეალურ ფაქტებს. (ამდაგვარად, კეპლერის ჰიპოთეზიდან გამოყავთ მდგომარეობები, რომლებიც თითოეულ პლანეტას ნებისმიერ დროს უნდა ეჭიროს მზის ირგვლივ თავის მოძრაობაში და ადარებენ გამოთვლილ მდგომარეობებს რეალურად არსებულ მდგომარეობებს. რადგან ისინი ემთხვევა ერთმანეთს, მაშასადამე ჰიპოთეზა მათლდება. ამის შემდეგ ანგარიშობენ პლანეტების მოძრაობის სიჩქარეს, ჰიპოთეზიდან გამომდინარე, რომ ისინიც ასევე შეადარონ ფაქტებს.) რაც შეეხება მცირე უზუსტობებს, რომელთა კონსტატირებაც უწევთ ხოლმე, მათ ასახსნელად ხელახლა იკვლევენ მიზეზებს იგივე ინდუქციური მეთოდით.

5. და ბოლოს, ჰიპოთეზა ითვლება კანონად, როდესაც ის მტკიცდება შემთხვევების დიდი რაოდენობით და როდესაც პოულობს მიზეზს, ანუ უფრო ზოგად მოვლენას, ვიდრე ფაქტი, რომელიც დადგენილია ინდუქციით. (პლანეტებისათვის კეპლერის ჰიპოთეზა მიღებულია როგორც კანონი – მუდმივი დამოკიდებულება, როცა ის დამტკიცდა საუკუნეების განმავლობაში და როცა კიდევ უფრო ზოგადმა მოვლენამ, გრავიტაციამ მისცა მას პირველი ახსნა.)

ეს მეთოდი არის ყველა ზუსტი მეცნიერებების მეთოდი.

პეტრე კროპოტკინი

უკვე ხელმისაწვდომა პეტრე კროპოტკინის წიგნი „თანამედროვე მეცნიერება ანარქიზმი“, სადაც ის საუბრობს აგრეთვე სინთეზური ფილოსოფიის შექმნაზე ე.ი. ისეთ ფილოსოფიაზე, რომელიც უნდა შეიცავდეს სამყაროს ყველა მოვლენას, მათ შორის ადამიანთა საზოგადოების ეკონომიკურ, პოლიტიკურსა და ზნეობრივ ცხოვრებასაც.



მიხაკო წერეთელი:

ნამდვილ მეცნიერებაში სიტყვა კანონს მხოლოდ ჩვეულებით ხმარობენ და ის ”მეცნიერები”, რომელთაც ბუნების კანონი მართლაც რაღაც ზემოდან დადგენილი ჰგონიათ, რომელიც მართავს ბუნებას და სხვა, – სრულიად მოცილებულნი არიან ბუნების ”კანონის” ნამდვილ შეგნებას.

ყოველივე ბუნების კანონი პირობითია. თუ ესა და ეს მოვლენები ამა და ამ ნაირად დაემთხვევა ერთმანეთს განსაზღვრული მოვლენა მოხდება. აი რა არის შინაარსი ბუნების კანონისა და ეს ხასიათი. თუ კარგად ჩაუკვირდებით მას, სრულიად აცლის მას იმ მისტიკურ, უზენაეს ხასიათს, რომელსაც მას პირველი მეცნიერები აწერდნენ და ეხლაც მიაწერს ბევრი, ზოგიერთები შეუგნებლობით და ზოგიც ჩვეულებით. ბუნების კანონი სხვა არ არის რა, გარდა ერთი საერთო ფაქტისა, რომლის შექმნაში მონაწილეობა მიუღია სხვადასხვა ძალთა, სხვადასხვა მოვლენათა განსაზღვრულ განწყობილებას და შემჩნევა ამ ფაქტის, შეგნება ამ ფაქტისა და მისი ახსნა – აი ის, რასაც ჩვენ ”აღმოჩენას” ვუწოდებთ. ბუნების კანონი ჩვენ მიერ შეგნებაა მოვლენათა ხასიათისა და მათ შორის არსებულ განწყობილებათა, იგი შეგროვილი გამოცდილებაა ადამიანისა, საერთო ფაქტი, ჩვენ მიერ შენიშნული. მეცნიერება ადამიანისაა, როგორც თქვა შესანიშნავმა ფრანგმა მეცნიერმა ლედანტეკმა, – და მომავალი საზოგადოების ინდივიდი სწორედ იმით იქნება თავისუფალი და დიადი, რომ ეს კანონი მის ხელში იქნება, და არა ”კანონი” ფატალურად და ეშმაკეულად დაჩაგრავს მას. მომავალი ადამიანი თვით შევა მთელი თავისი ენერგიით იმ საერთო თანასწორობაში, სადაც შედიან ათასი ძალები განსაზღვრული მოვლენის წარმოსაშობად, – ისე, როგორც ყოველთვის შედიოდა იგი, მაგრამ აქამდე ნაკლებად, ნაკლები შეგნებით, მომავალში კი მთლიანად, სრულიად, მთელი თავისი განვითარებული ძალებით. სავსებით შეგნება ბუნების კანონთა, სავსებით მოხმარება ბუნების ენერგიათა ამ კანონთა შეგნებით, – აი ჩვენი იდეალი. მეტი ბუნების ენერგია ინდივიდის ხელში რომელიც თავის საკუთარ ენერგიათა განსავითარებლად მოიხმარს მას, – აი ჩვენი ფორმულა პროგრესისა, რომლის სრული გამოყენება მომავალში შეიძლება მხოლოდ, როდესაც ინდივიდი იტყვის: ბუნების კანონის აღმოჩენა! იგი ჩემს მიერ შეგნებაა ბუნების მოვლენათა, მათ შორის განწყობილებათა, იგი წესია ჩემი შეგნებულად ბუნებაში ტრიალისა! ბუნების კანონი! – იგი ჩემთვის კანონი კი არა, იარაღია, იარაღი ჩემი დაუსრულებელი განვითარებისა…

[ნაწყვეტი მიხაკოს წიგნიდან „კანონი“]

ვერნერ ჰაიზენბერგი, ვოლფგანგ პაული და ოტო ჰანი „გაგების“ცნებაზე [ნაწყვეტი ვერნერ ჰაიზენბერგის წიგნიდან „ნაწილი დამთელი“]:

ვოლფგანგმა მკითხა [პირველ პირში წერს ვერნერ ჰაიზენბერგი], – მესმოდა თუ არა ფარდობითობის თეორია [2], რომელიც ზომერფილდის სემინარებზე ეგზომ დიდ როლს ასრულებდა. მე მივუგე, ამ კითხვაზე ვერ გიპასუხებ, რადგან არ მესმის ზუსტად რას ნიშნავს სიტყვა ”გაგება” ჩვენს ბუნებისმეტყველებაში-მეთქი. თეორიის მათემატიკური ჩონჩხი სულაც არ მეძნელება, მაგრამ იგი მაინც ვერ მაგებინებს, თუ რატომ აღიქვამს მოძრავი დამკვირვებელი ”დროს” სხვაგვარად, ვიდრე უძრავი; დროის ცნების ასეთი არევ-დარევა არ მომწონს და, ამდენად, არც მესმის-მეთქი.

”მაგრამ თუ შენ მათემატიკურ ჩონჩხს იცნობ, – მომიგო ვოლფგანგმა, – მაშინ ყოველი მოცემული ექსპერიმენტისათვის შეგიძლია გამოიანგარიშო, რას აღიქვამს ან გაზომავს უძრავი ან მოძრავი დამკვირვებელი. შენ ისიც იცი, რომ ჩვენ ყველა საფუძველი გვაქვს ვიფიქროთ, ექსპერიმენტი სწორედ ისეთი გამოვა, როგორც ამას გაანგარიშება გვიწინასწარმეტყველებს. მეტს რაღას მოითხოვ?”

”ჩემი სიძნელეც სწორედ ეგ არის, – ვუპასუხე, – რომ მეც არ ვიცი, რა შეიძლება კიდევ მოვითხოვოთ. მაგრამ ამ მათემტიკური ჩონჩხის ლოგიკისაგან თავს ერთგვარად მოტყუებულად ვგრძნობ. ალბათ, იტყვი, რომ ეს თეორია მარტო თავით გავიგე და არა გულით. თუ რას ნიშნავს ”დრო”, ფიზიკის გარეშეც ვიცი. ჩვენი აზროვნება და მოქმედება ხომ წინასწარ გულისხმობს დროის ამ გულუბრყვილო ცნებას. იქნებ ასედაც ჩამოგვეყალიბებინა: ჩვენი აზროვნება იმ ფაქტს ემყარება, რომ დროის ეს ცნება ფუნქციონირებს, რომ მას წარმატებით ვიყენებთ. როდესაც ვამტკიცებთ, საჭიროა დროის ეს ცნება შეიცვალოსო, ისიც უნდა ვიკითხოთ, გამოგვადგება თუ არა კიდევ ჩვენი ენა და აზროვნება ორიენტირებისათვის. მე არ მინდა აქ კანტი მოვიშველიო, რომელიც დროსა და სივრცეს ჭვრეტის აპრიორულ ფორმებად მიიჩნევს, რითაც ამ ძირითად ფორმებს – და ეს კლასიკურ ფიზიკაშიც ასეა – აბსოლიტურობის ხასითს ანიჭებს. მე მინდა მხოლოდ ხაზი გავუსვა, რომ აზროვნება და მეტყველება არასაიმედო გახდება, თუკი ესოდენ ძირითად ცნებებს შევცვლით, ხოლო არასაიმედობა გაგებასთან შეუთავსებელია”.

ოტომ ჩემი ეჭვი უსაფუძვლოდ მიიჩნია. ”აკადემიურ ფილოსოფიაში, რასაკვირველია, ცნებებს ”დრო” და ”სივრცე” მყარ შეუცვლელ მნიშვნელობას მიაწერენ, – თქვა მან. – მაგრამ ეგ მხოლოდ იმაზე მიუთითებს, რომ ეს ფილოსოფია მცდარია. არაფრად მარგია დროისა და სივრცის ”არსზე” ლამაზად ჩამოყალიბებული ფრაზები. შენ, გეტყობა, ზედმეტად გაგიტაცა ფილოსოფიამ, მაშინ მის ყურადსაღებ დეფინიციასაც უნდა იცნობდე; ”ფილოსოფია არის სისტემატური ბოროტად გამოყენება საკუთრივ ამ მიზნისათვის გამოგონილი ნომენკლატურისა”. ნებისმიერი პრეტენზია თავიდანვე უარსაყოფია. მხოლოდ ისეთი სიტყვები და ცნებები უნდა ვიხმაროთ, რომლებიც უშუალოდ გრძნობად აღქმებს უკავშირდება და რომლებსაც ფიზიკაში უფრო რთული დაკვირვებები შეენაცვლება. ამგვარი ცნებები დიდი განმარტების გარეშეც იქნება გასაგები. სწორედ ასეთი მიბრუნება დაკვირვებადისაკენ იყო აინშტაინის დიდი დამსახურება. აინშტაინი თავის ფარდობითობის თეორიაში სამართლიანად ამოვიდა ბანალური განსაზღვრებიდან: დრო არს ის, რასაც საათზე ამოვიკითხავთ. თუკი შენ სიტყვების ბანალურ მნიშვნელობას გაჰყვები, მაშინ ფარდობითობის თეორიაში არავითარი სიძნელე არ შეგხვდება. ვიდრე რომელიმე თეორია დაკვირვების შედეგებს ზუსტად იწინასწარმეტყველებს, იგი ყველაფერს გვაწვდის, რაც გაგებისთვისაა საჭირო”.

ვოლფგანგმა ამას რამდენიმე პირობა დაურთო. ”რასაც შენ ამბობ, სწორია, თუ რამდენიმე მეტად საყურადღებო პირობას გავითვალისწინებთ: ჯერ ერთი, დრწმუნებული უნდა ვიყოთ, რომ თეორიის წინასწარმეტყველება ცალსახაა და თავისთავში წინააღმდეგობას არ შეიცავს. ფარდობითობის თეორიაში ეგ მარტივი, გამოკვეთილი მათემატიკური კონსტრუქციითაა მიღწეული. მეორეც, თეორიის ცნებითი სტრუქტურიდან უნდა გამომდინარეობდეს, თუ რომელ მოვლენათა მიმართ შეიძლება, ან არ შეიძლება მისი გამოყენება. ასეთი საზღვარი თუ არ გვექნება, მაშინ ნებისმიერი თეორიის უკუგდებას შევძლებთ, რადგან იგი სამყაროს ყველა მოვლენას ვერ გვიწინასწარმეტყველებს. მაგრამ მაშინაც, თუ ყველა ეს პირობა დაცული გვექნება, მაინც ვერ ვიტყვით დაბეჯითებით, რომ ავტომატურად შევიძინეთ სრული გაგება, რაკი ამ სფეროში ყველა მოვლენის წინასწარმეტყველება ძალგვიძს. შებრუნებითაც შეიძლებოდა გვეფიქრა, რომ შესაძლებელია რომელიმე გამოცდილების სფერო სრულად გვესმოდეს, მაგრამ მომავალი დაკვირვების შედეგები მაინც ვერ ვიწინასწარმეტყველოთ”.

მე შევეცადე ისტორიული მაგალითებით დამესაბუთებინა წინასწარი გაანგარიშების უნარისა და გაგების გაიგივების უმართებულობა.

”შენ იცი, ჯერ კიდევ ძველ საბერძნეთში ასტრონომი არისტარქე ფიქრობდა, რომ მზე ჩვენი პლანეტათა სისტემის შუაგულში იმყოფება. მერე ჰიპარქემ ეს აზრი უარყო და იგი დავიწყებას მიეცა. პტოლემემ პლანეტათა სისტემის ცენტრში დედამიწა მოათავსა. იგი პლანეტათა გზებს ერთმანეთზე შრეებად დაწყობილი წრეებისაგან, ციკლებისა და ეპიციკლებისაგან შედგენილად განიხილავდა. ამ შეხედულებიდან გამომდინარე, პტოლემე უდიდესი სიზუსტით წინასწარმეტყველებდა მზისა და მთვარის დაბნელებას. ამიტომაც ითვლებოდა მისი თვალსაზრისი ასტრონომიის ურყევ საფუძვლად მთელი ათას ხუთასი წლის განმავლობაში. მაგრამ განა პტოლემეს მართლა სწორად ესმოდა პლანეტათა სისტემა? განა პირველად ნიუტონმა, რომელიც იცნობდა ენერციის კანონს და რომელმაც მოძრაობის რაოდენობის ცვალებადობის მიზეზად ძალა დაასახელა, სწორედ გრავიტაციით არ ახსნა პლანეტათა მოძრაობა? განა მან პირველმა არ გაიგო ეს მოძრაობა? ჩემი აზრით, ეს გადამწყვეტი საკითხია. გნებავთ უახლესი ფიზიკიდან ავიღოთ მაგალითი. როდესაც მე-18 საუკუნის დამლევს ელექტრულ მოვლენებს უფრო ახლოს გაეცნენ, ორი დამუხტული სხეულის ელექტროსტატიკური ძალების ზუსტი გაანგარიშება შესძლეს. ეს მე ზომერფილდის ლექციებიდან ვიცი. ამასთან სხეულები, მსგავსად იმისა, როგორც ეს ნიუტონის მექანიკაშია, ძალების მატარებლად გვევლინებოდნენ. მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ინგლისელმა ფარადეიმ კითხვა შეცვალა და დინამიური ველის, მაშასადამე – სივრცესა და დროში ენერგიის განაწილების შესახებ დასვა საკითხი, საფუძველი ჩაეყარა ელექტრომაგნიტური მოვლენების გაგებას, რაც შემდეგ მაქსველმა მათემატიკურდ ჩამოაყალიბა“.

ოტოს მაინცდამაინც დამაჯერებლად არ ეჩვენა ჩემი მაგალითები. „მე აქ მხოლოდ ხარისხობრივ და არა პრინციპულ განსხვავებას ვხედავ. – თქვა მან. – პტოლემეს ასტრონომია ძალიანაც კარგი იყო. წინააღმდეგ შემთხვევაში, იგი 1500 წელს ვერ გაძლებდა. ნიუტონის ასტრონომიაც არ იყო დასაწყისში უკეთესი, მხოლოდ წლების შემდეგ გამოირკვა, რომ ნიუტონის მექანიკით მართლაც უკეთ შეიძლება ციური სხეულების მოძრაობის წინასწარი გაანგარიშება, ვიდრე პტოლემეს ციკლებითა და ეპიციკლებით, ვერ დაგეთანხმები, რომ ნიუტონმაც რაღაც პრინციპულად უმჯობესი მოგვცა, ვიდრე პტოლემემ. მან პლანეტათა სისტემის მხოლოდ სხვაგვარი მათემატიკური ასახვა მოგვცა, რომელიც შემდეგი საუკუნეების განმავლობაში უფრო ნაყოფიერი აღმოჩნდა“.

ვოლფგანგმა ასეთი გაგება ძალზე ცალმხრივად, პოზიტივისტურად მიიჩნია. „მე ვფიქრობ, – შეეკამათა იგი ოტოს, – რომ ნიუტონის ასტრონომია პტოლემეს ასტრონომიისაგან პრინციპულად განსხვავდება. კერძოდ, ნიუტონმა საკითხის დასმა შეცვალა. მან ყურადღება მოძრაობიდან მოძრაობის მიზეზზე გადაიტანა. ასეთ მიზეზად მან ძალა სცნო. შემდგომ კი აღმოაჩინა, რომ ეს ძალა პლანეტათა სისტემაში უფრო მარტივია, ვიდრე თავად მოძრაობა. თავისი აღმოჩენა ნიუტონმა გრავიტაციის კანონებით აღწერა. როდესაც ჩვენ ამჟამად ვამბობთ, რომ ნიუტონის შემდეგ პლანეტათა მოძრაობა გვესმისო, ამით იმის თმა გვსურს, რომ პლანეტათა მეტად რთულ მოძრაობაზე ზუსტი დაკვირვების შედეგად ისინი რაღაც ძალიან მარტივზე, სახელდობრ, გრავიტაციის ძალებზე დაგვყავს და მათ ამ ძალების მეშვეობით განვმარტავთ. თუმცა პტოლემესთან ციკლებისა და ეპიციკლების საკმაოდ რთული კავშირების აღწერა შეიძლებოდა, მაგრამ ისინი, ამასთანავე, უბრალო, ემპირიულ ფაქტად უნდა მიგვეღო.ამის გარდა ნიუტონმა გვიჩვენა, რომ პლანეტათა მოძრაობის დროს იგივე ხდება, რაც გასროლილი ქვის მოძრაობის, ქანქარის ქანაობის, ან ჩიკორის ბზრიალის დროს. ნიუტონის მექანიკაში სხვადასხვა მოვლენა ერთ ძირზე, სახელდობრ, ცნობილ დებულებაზე „მასა X აჩქარება – ძალა“ დაიყვანება, ასეთი ახსნა პტოლემეს პლანეტათა სისტემაზე ათი თავით მაღლა დგას“.

ოტო არ გვნებდებოდა: „სიტყვა „მიზეზი“, ძალა – როგორც მოძრაობის მიზეზი, ლამაზად კი ჟღერს, მაგრამ პრინციპულად ამით მხოლოდ მცირე ნაბიჯით წავიწიეთ წინ. რადგან მაშინ ისიც უნდა ვიკითხოთ: რაღაა ენეგიის, გრავიტაციის მიზეზი? მაშასადამე, შენი ფილოსოფიის თანახმად პლანეტათა მოძრაობას მხოლოდ მაშინ გავიგებთ „ჭესმარიტად“ თუ გვეცოდინება გრავიტაციის მიზეზი და ა.შ. ad infinitum”.

ცნება „მიზეზის“ ამ კრიტიკას ვოლფგანგი ენერგიულად წინაღუდგა. „რა თქმა უნდა, შეიძლება განუწყვეტლივ დავსვათ კითხვები, – შენიშნა მან. – ამას ეყრდნობა ყველა მეცნიერება. ამ შემთხვევაში ეს ვერ არის მაინცდამაინც მარჯვე არგუმენტი. ბუნების გაგება ხომ იმას ნიშნავს, რომ მის კავშირებში ჩავიხედოთ, დარწმუნებული ვიყოთ, რომ მისი შინაგანი მექანიზმი გავიგეთ. ასეთ ცოდნას ვერ მოგვცემს ცალკეული მოვლენა და ვერც მოვლენათა ცალკე ჯგუფი, კიდევაც რომ მივაკვლიოთ მათში გარკვეულ წესრიგს. საჭიროა ემპირიული ფაქტების დიდ სიმრავლეში დავინახოთ ურთიერთკავშირები და ეს სიმრავლე ერთ მარტივ ძირზე დავიყვანოთ. სწორედ ეს სიმრავლე იქნება საიმედოობის თავმდები.

რაც უფრო მდიდარი და მრავალფეროვანია მოვლენები და რაც უფრო მარტივია ის პრინციპი, რომელზედაც მათი დაყვანა შეიძლება, მით უფრო ნაკლებია შეცდომის საშიშროება. შემდეგში უფრო ბევრის მომცველი ურთიერთკავშირების აღმოჩენა სრულიადაც არ გამოდგება საწინააღმდეგო არგუმენტად“.

„შენ მიგაჩნია, – განვაგრძე ჩემი თვალსაზრისი, – ფარდობითობის თეორიას შეიძლება იმიტომ ვენდოთ, რომ იგი უამრავ მოვლენას აერთიანებს, მაგალითად – მოძრავი სხეულების ელექტროდინამიკაში – და ერთ ძირზე დაჰყავს ეს მოვლენები. რაკი ერთიანი კავშირი აქ მარტივია და მათემატიკურად ადვილად განსაჭვრეტი, გვგონია, რომ იგი „გავიგეთ“, თუმცა იძულებული ვართ მივეჩვიოთ სიტყვების – „დროის“ და „სივრცის“ ახალ ან ოდნავ შეცვლილ მნიშვნელობას“.

„დიახ, მეც ამას ვგულისხმობ. ნიუტონისა და შენს მიერ ნახსენები ფარადეის დიდი მიღწევა იყო საკითხის ახლებური დასმა და, აქედან გამომდინარე, ახალი ცნებების წარმოქმნა. „გაგება“ ხომ ზოგადად ნიშნავს: ხელთ გვქონდეს წარმოდგენები, ცნებები, რომელთა მეოხებითაც მოვლენათა დიდ რაოდენობას ერთიან ურთიერთკავშირში განვიხილავთ და, მაშასადამე, „გავიგებთ“. ჩვენი აზროვნება მშვიდდება, როცა შევიცნობთ, რომ რომელიმე განსაკუთრებული, ერთი შეხედვით ჩახლართული სიტუაცია მხოლოდ კერძო შემთხვევა ყოფილა უფრო ზოგადისა და, მაშასადამე, მისი მარტივი ფორმულირებაც შეიძლება. უსაზღვრო მრავალფეროვნების დაყვანა ზოგადზე და მარტივზე ან, შენი ბერძნების სიტყვებით რომ ვთქვათ – „ბევრისა“ „ერთზე“ არის ის, რასაც ჩვენ „გაგებას“ ვუწოდებთ. წინასწარმეტყველების უნარი ხშირად გაგების, სწორი ცნებების პოვნის შედეგია. მაგრამ იგი არ არის გაგებასთან უბრალოდ იდენტური“.

ოტომ ჩაიბურტყუნა: „საკუთრივ ამ მიზნისათვის გამოგონილი ნომენკლატურის სისტემატური ბოროტად გამოყენება“. არ მესმის, რა საჭიროა ამაზე ეგზომ რთული მსჯელობა, თუ ენას ისე გამოვიყენებთ, რომ იგი უშუალოდ აღქმულს გადმოსცემდეს; მაშინ გაუგებრობაც არ გვექნებოდა, რადგან ზუსტად გვეცოდინებოდა, რას ნიშნავს თოთოეული სიტყვა. თუ თეორია ამ მოთხოვნილებას დააკმაყოფილებს, იგი დიდი ფილოსოფიის გარეშეც გასაგები გახდება“.

ვოლფგანგი არ დაეთანხმა: „ეგ შენი მოთხოვნილება, ასე დამაჯერებლად რომ ჟღერს, როგორც იცი, პირველად მახმა წამოაყენა. იმასაც ამბობენ, აინშტაინი ფარდობითობის თეორიამდე იმიტომ მივიდა, რომ მახის ფილოსოფიას გაჰყვაო. ასეთი დასკვნა ზედმეტად უხეშ გამარტივებად მიმაჩნია. როგორც ცნობილია, მახს ატომთა არსებობა არ სჯეროდა, რადგან იგი სამართლიანად შენიშნავდა, რომ მათი პირდაპირი დაკვირვება შეუძლებელია. მაგრამ ფიზიკასა და ქიმიაში ძალზე ბევრია ისეთი მოვლენა, რომელთა გაგების იმედი მას შემდეგ მოგვეცა, რაც ატომთა არსებობა შევიტყვეთ. აქ მახი მისმა საკუთარმა, შენს მიერ ერთობ მოწონებულმა ძირითადმა დებულებამ შეიყვანა შეცდომაში. მე არ მინდა, ეს წმინდა შემთხვევითობას მივაწერო“.

„შეცდომა ყველას მოსდის, – მიუგო ოტომ დინჯად. – არ შეიძლება ამის გამო საგნები უფრო რთულად წარმოვსახოთ, ვიდრე ისინი სინამდვილეში არიან. ფარდობითობის თეორია ისეთი მარტივია, რომ მისი გაგება მართლაც შეიძლება. მაგრამ ატომურ თეორიაში ჯერჯერობით ყველაფერი ბუნდოვანია“.

გთავაზობთ ნაწყვეტს ვერნერ ჰაიზენბერგის წიგნიდან ”ნაწილი და მთელი”, სადაც ჰაიზენბერგი იხსენებს საუბარს ჩიკაგოს ახალგაზრდა ფიზიკოს-ექსპერიმენტატორთან ბერტონთან, საუბარი ეხება ბუნების კანონებსა და თეორიებს. ამერიკა, 1929 წელი.

”საუბარი წამოვიწყეთ ერთ ჩემს დაკვირვებაზე, თითქმის ყველა აქაური მოხსენების დროს რომ თვალში მხვდეობდა და მაოცებდა: ახალი ატომური თეორიის არათვალსაჩინო ნიშნები, დუალიზმი ნაწილაკობრივსა და ტალღობრივ წაროდგენებს შორის, ბუნების კანონთა ოდენ სტატისტიკური ხასიათი – ყოველივე ეს ევროპაში, როგორც წესი, ცხარე კამათს იწვევდა, რასაც ზოგჯერ ახალ მოსაზრებათა სრული უარყოფა მოსდევდა, ხოლო ამერიკელი ფიზიკოსების უმეტესობა თითქმის ყოველგვარი დაბრკოლების გარეშე აღიარებდა ამ ახალ თვალსაზრისს. როგორც ჩანს, ისინი აქ არავითარ წინააღმდეგობას არ აწყდებოდნენ. ბერტონს ვკითხე, რით ხსნიდა იგი ასეთ სხვადასხვაობას. დაახლოებით ასეთი პასუხი მივიღე:

”ევროპელები, განსაკუთრებით, თქვენ, გრმანელები, ამგვარ შემეცნებას საშინელი პრინციპულობით უდგებით. ჩვენს მას უფრო მარტივად ვუყურებთ. ადრე ნიუტონის ფიზიკა გვაწვდიდა დაკვირვებადი ფაქტების საკმარისად ზუსტ აღწერას. შემდეგ ელექტრომაგნიტურ მოვლენებს გავეცანით. გამოირკვა, რომ ნიუტონის მექანიკა აქ უკვე აღარ არის საკმარისი. სამაგიეროდ, ასეთი მოვლენების აღსაწერად ერთხანს მაქსველის განტოლებებს ვიყენებდით. ბოლოს, ატომური პროცესების შესწავლამ გვივენა, რომ კლასიკური მექანიკისა და ელექტროდინამიკის გამოყენებით დაკვირვებად შედეგებამდე ვერ მივალთ. მაშასადამე, ძველი კანონებისა და განტოლებების გაუმჯობესება მოგვიხდა. ასე წარმოიშვა კვანტური მექანიკა. ფიზიკოსიცა და თეორიტიკოსიც აქ, კაცმა რომ თქვას, ისევე იქცევა, როგორც ინჟინერი, რომელსაც ხიდი აქვს ასაგები. დავუშვათ, იგი ამჩნევს, რომ ის სტატიკური ფორმულები, რასაც დღემდე იყენებდნენ ხიდმშენებლობაში, ახალი კონსტრუქციისათვის აღარ არის საკმარისი. მან უნდა გაითვალისწინოს და მანამდე არსებულ ფორმულებში შეიტანოს ასეთი ფაქტორები, როგორიცაა, მაგალითად, ქარის ძალა, მასალის დაძველება, ტემპერატურის ცვალებადობა და სხვა. ამით იგი უფრო სრულყოფილ ფორმულებს, უფრო სანდო კონსტრუქციებს შექმნის. ეს პროგრესი, რა თქმა უნდა, ყველას გაეხარდება, თუმცა პრინციპულად აქ არაფერი შეცვლილა. ასევეა ფიზიკაში. თქვენ ცდებით, როცა ბუნების კანონებს აბსოლუტურ ხასიათს ანიჭებთ, მერე კი გიკვირთ, თუ მათი შეცვლა აუცილებელი ხდება. მე მგონი, უკვე თავად სიტყვა ”ბუნების კანონი” – გაზვიადებული ფორმულირებაა, მაშინ როცა იგი ჩვეულებრივი პრაქტიკული მითითებაა იმაზე, ამა თუ იმ სფეროში როგორ მივუდგეთ ბუნებას. საკმარისია აბოლუტურობის პრეტენზია მოვხსნათ და სიძნელეებიც თავისთავად გაუქმდებ”.

”მაშასადამე, შენ სრულებით არ გიკვირს, – ვკითხე მე, – რომ ელქტრონი ხან ნაწილაკად, ხანაც ტალღად გვევლინება? შენთვის ეს, მართალია, ალბათ, მოულოდნელი ფორმით, მაგრამ მაინც მხოლოდ ძველი ფიზიკის გაფართოებაა”…

”რასაკვირველია, მიკვირს, მაგრამ მე ხომ ვხედავ, რა ხდება ბუნებაში, ფაქტს უნდა გაეწიოს ანგარიში. რაკი არსებობს ისეთი წარმონაქმნები, რომლებიც ხან ნაწილაკებად და ხანაც ტალღად გვევლინება, მაშასადამე, საჭიროა ახალი ცნებების შექმნა. შეიძლებოდა ამ წარმონაქმნებისთვის თუნდაც ”ტალღანები” დაგვერქმია, მაშინ კვანტური მექანიკა ამ ”ტალღანების” ქცევის მათემატიკური აღწერა იქნებოდა”.

”არა, ასეთი პასუხი მეტისმეტად მარტივი მეჩვენება. საქმე გვაქვს ელექტრონების არა რაიმე განსაკუთრებულ თავისებურებასთან, არამედ მატერიისა და გამოსხივების ზოგად თვისებებთან. რაც არ უნდა იყოს ჩვენს წინაშე – ელექტრონები, სინათლის კვანტები, ბენზოლის მოლეკულები თუ კენჭები – მაინც მუდამ ხელთ გვექნება ორივე ნიშანი, ან ნაწილაკობრიობა, ან ტალღობრიობა. სწორედ აქ მჟღავნდება ბუნების კანონის სტატისტიკური ხასიათი. ოღონდ კვანტური მექანიკის დამახასიათებელი ნიშნები ატომურ წარმონაქმნებში ბევრად უფრო თვალსაჩინოა, ვიდრე ყოველდღიური გამოცდილების საგნებში”.

”მაშ, თქვენ ნიუტონისა და მაქსველის კანონები რამდენადმე შეცვალეთ და დამკვირვებელი ატომურ მოვლენებში ამ ცვლილებებს ცხადად ხედავს, მაშინ როდესაც ყოველდღიური გამოცდილების სფეროში მათ ძლივს ვარჩევთ. ასე თუ ისე, ჩვენს წინაშეა მეტნაკლებად მნიშვნელოვანი გაუმჯობესება. იმედია, რომ კვანტური მექანიკაც მომავალში უთუოდ გაუმჯობესდება, რათა სწორად აღვწეროთ მოვლენები, რომლებსაც ჯერ კარგად არ ვიცნობთ. ჯერჯერობით კი კვანტური მექანიკა ატომურ სფეროში ყველა ექსპერიმენტის სახელმძღვანელო ინსტრუქციად გვევლინება, რომელიც შესანიშნავად ართმევს თავს საქმეს”.

ბერტონის მთელი ეს მსჯელობა არაფრად მეჭაშნიკა, მაგრამ ისიც შევამჩნიე, რომ იძულებული ვხდებოდი, უფრო ზუსტად ჩამომეყალიბებინა აზრი. „მე მგონი, ნიუტონის მექანიკის შესწორება საერთოდ შეუძლებელია, – შევუტიე ბერტონს, – ამით ის მინდა გითხრათ: ვიდრე რაიმე მოვლენას ნიუტონის ცნებებით, სიჩქარით, აჩქარებით, მასით, ენერგიით და ა.შ. აღვწერთ, ნიუტონის კანონებიც ძალაში რჩება მთელი თავისი სიმკაცრით და შემდგომ საუკუნეებშიაც აქ არაფერი შეიცვლება. უფრო გარკვევით: ნიუტონის კანონები არსებობენ იმდენად, რამდენადაც არსებობენ მოვლენები, ნიუტონის ცნებებით ზუსტად რომ ხასიათდება. მართალია, ამ სიზუსტის ხარისხი შეზღუდულია, მაგრამ ეს ძველ ფიზიკაშიაც იცოდნენ, რადგან მაშინ ვერ ზომავდნენ სასურველი სიზუსტით. გაზომვის სიზუსტეს რომ პრინციპული ზღვარი დაედო, როგორც ეს განუსაზღვრელობათა თანაფარდობაშია ფორმულირებული, ეს ახალი სიტყვაა ფიზიკაში და პირველად ატომურ სფეროში ითქვა. მაგრამ ახლა ამაზე არ არის ლაპარაკი. საკმარისია დავადგინოთ: ნიუტონის მექანიკა გაზომვათა სიზუსტის მოთხოვნილებებს აკმაყოფილებს და მომავალშიც დააკმაყოფილებს“.

„არ მესმის, – მომიგო ბერტონმა, – განა ფარდობითობის თეორიის მექანიკა ნიუტონის მექანიკასთან შედარებით წინ გადადგმული ნაბიჯი არ არის? ამის გარდა, ჩვენი საუბარი სულაც არ ეხება განუსაზღვრელობათა თანაფარდობას“.

განუსაზღვრელობათა თანაფარდობა არა, – მივუგე მე, – მაგრამ იგი ეხება სივრცე-დროის სხვაგვარ სტრუქტურას, განსაკუთრებით, სივრცისა და დროის ურთიერთმიმართებას. ვიდრე ჩვენ შეგვიძლია ვილაპარაკოთ ვითომდა აბსოლუტურ დროზე, რაც დამკვირვებლის მოძრაობის მდგომარეობისა და ადგილისაგან დამოუკიდებელია, ვიდრე საქმე გვაქვს განსაზღვრული განფენილობის მყარ ან პრაქტიკულად მყარ სხეულებთან, ნიუტონის კანონებიც ძალაში რჩება. მაგრამ როგორც კი მაღალი სიჩქარის პროცესებზე გადავალთ და მათ ზუსტ გაზომვას მოვინდომებთ, შევნიშნავთ, რომ ნიუტონის მექანიკის ცნებები აქ აღარ გამოგვადგება. ასე, მაგალითად, მოძრავი დამკვირვებლის საათი თითქოს უფრო ნელა მუშაობს, ვიდრე უძრავი დამკვირვებლისა და ა.შ. და მაშინ ჩვენც ფარდობითობის მექანიკაზე გვიხდება გადასვლა“.

„მაშ, რატომღა არ გსურს ფარდობითობის მექანიკა ნიუტონის მექანიკის გაუმჯობესებად მიიჩნიო?“

„სიტყვა „გაუმჯობესებას“ ვეწინააღმდეგები მხოლოდ გაუგებრობის თავიდან აცილების მიზნით. ამ საშიშროებას თავიდან ავიცდენთ, თუ გაუმჯობესების შესახებაც თავისუფლად ვილაპარაკებთ. გაუგებრობაო, რომ ვამბობთ, მხედველობაში მაქვს სწორედ შენი შედარება იმ გაუმჯობესებებთან, ინჟინერი რომ ახდენს ფიზკის პრაქტიკული მიზნებისათვის გამოყენებისას. დიდი შეცდომა იქნებოდა ინჟინრის გაუმჯობესებებთან გაგვეთანაბრებინა ის პრინციპული ცვლილებები, რაც თავს იჩენს ნიუტონის მექანიკიდან ფარდობით ან კვანტურ მექანიკაზე გადასვლის დროს. ინჟინერს, როცა იგი რაღაცას აუმჯობესებს, არ სჭირდება აქამდე არსებული ცნებების შეცვლა: ყველა სიტყვა თავის მნიშვნელობას ინარჩუნებს. იგი ფორმულებში მხოლოდ შესწორებებს შეიტანს იმ სხვადასხვა ფაქტორების საუძველზე, აქამდე რაც გამორჩენოდათ, ნიუტონის მექანიკისათვის ამგვარ ცვლილებებს არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს. არ არსებობს ექსპერიმენტი ამას რომ დაადასტურებდა. ნიუტონის ფიზიკის აბსოლუტურობის პრეტენზია სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ იმ სფეროში, სადაც იგი მოქმედებს, ვერავითარ ცვლილებებს ვერ შევიტანთ; და მან დიდი ხანია თავისი საბოლოო, დასრულებული სახე მიიღო. მაგრამ არსებობს ისეთი ცდის სფეროები, სადაც ნიუტონის მექანიკის ცნებებით ფონს ვერ გავალთ. ამ სფეროებისათვის სრულიად ახალი ცნებითი სტრუქტურები გვჭირდება, რასაც, ვთქვათ, ფარდობითობის თეორია და კვანტური მექანიკა მოგვაწვდის, ნიუტონის ფიზიკას – და სწორედ ამაშია საქმის არსი – აქვს ერთხელ და სამუდამოდ ჩამოყალიბებული და დასრულებული სახე, რასაც ინჟინრის ფიზიკურ კონსტრუქციაზე ვერ ვიტყვით. სწორედ ეს დასრულებულებაა იმის საწინდარი, რომ აქ მცირე გაუმჯობესებანიც არაა შესაძლებელი. სამაგიეროდ, შეიძლება ახალ ცნებათა სიტემაზე გადასვლა. მაშინ ძველი სისტემა ახალში გადავა, როგორც ზღვრული შემთხვევა“.

„საიდან ვიცით, – მკითხა ბერტონმა, – რომ ფიზიკის რომელიმე სფერო სწორედ ისეა დასრულებული, როგორც შენ ახლა ნიუტონის მექანიკა დაახასიათე? რა საზომებით განვასხვავებთ უკვე დასრულებულ სფეროებს ჯერ დაუსრულებელ სფეროთაგან და რომელი სფეროები მიგაჩნია დასრულებულად ფიზიკაში?“

„დასრულებული სფეროს უმნიშვნელოვანეს საზომად მიმაჩნია ზუსტად ფორმულირებული, თავისთავში წინააღმდეგობებისაგან თავისუფალი აქსიომატიკა, რომელიც ცნებებთან ერთად ამ სისტემის შინაგან კანონზომიერებას დაადგენს. თუ რამდენად ასახავს აქსიომების სისტემა სინამდვილეს, ეს მხოლოდ ემპირიულად გადაწყდება. თეორიაზეც მხოლოდ მაშინ ვილაპარაკებთ, როცა იგი ცდის დიდ სფეროებს მოიცავს.

თუ ამ საზომს მივიღებთ, დღევანდელ ფიზიკაში ოთხი დასრულებული დარგი გვექნება. ესენია: ნიუტონის მექანიკა, სითბოს სტატისტიკური თეორია, ფარდობითობის სპეციალური თეორია მაქსველის ელექტროდინამიკასთან ერთად და, ბოლოს, ახალი კვანტური მექანიკა. თითოეულ ამ დარგს აქვს აქსიომებისა და ცნებების ზუსტად ფორმულირებული სისტემა, რომლის წინადადებებიც მკაცრად ქმედითია ცდის იმ სფეროებში, ამ ცნებებით რაც აღიწერება. ზოგად ფარდობითობის თეორიას ჯერჯერობით ვერ მივაკუთვნებთ ამ დასრულებულ სფეროთა რიგს, რადგან მის აქსიომატიკას სიცხადე აკლია და მისი გამოყენება კოსმოლოგიური საკითხების მიმართ სხვადასხვა გადაწყვეტის შესაძლებლობას იძლევა. ამიტომ იგი ჯერჯერობით უნდა მივაკუთვნოთ ღია თეორიებს, რომლებიც შეიცავენ ზოგიერთ გაურკვევლობას“.

ბერტონი ასეთმა პასუხმა ბოლომდე ვერ დააკმაყოფილა, მაგრმ ჩემმა შეხედულებამ დასრულებულ სისტემებზე იგი აშკარად დააინტერესა. „რატომ ანიჭებ ამოდენა მნიშვნელობას იმის დადგენას, რომ ერთი სფეროდან მეორეში გადასვლა, ვთქვათ – ნიუტონის ფიზიკიდან კვანტურ თეორიაზე, უწყვეტად არ ხდება? მართალია, ახალი ცნებები შემოდის, საკითხებიც ახალ სფეროში სხვაგვარად დაისმის, მაგრამ განა ეს ასე მნიშვნელოვანია? და ბოლოს, მეცნიერების პროგრესის შედეგია ბუნების ახალ-ახალ სფეროებს რომ ვიმეცნებთ. მაგრამ თუ როგორ განხორცილედება ეს პროგრესი ცალკეულ სტადიებში, უწყვეტი თუ არაუწყვეტი სახით, – ვფიქრობ, ამას მნიშვნელობა არა აქვს“.

„მე ვერ დაგეთანხმები, შენი წარმოდგენა უწყვეტ პროგრესზე ინჟინრის მაგალითით ჩვენს მეცნიერებას ყოველ ძალას და სიმკაცრეს ართმევს და მე აღარ ვიცი, რა გაგებით შეიძლება მაშინ ვილაპარაკოთ ზუსტ მეცნიერებაზე. თუ ჩვენ ფიზიკას წმინდა პრაგმატული თვალსაზრისით მივუდგებით, შეგვიძლია სფეროთა ცალკეული, ზოგი ნაწილი ამოვკვეთოთ, რაც კი სწორედ ექსპერიმენტულად არის მისაწვდომი, და მოვლენები მიახლოებითი ფორმულებით გამოვსახოთ. თუ გამოსახულება ბუნდოვანი გამოგვივა, მას შესწორების წევრებს დავუმატებთ და ამით უფრო ზუსტს გავხდით. მაგრამ, მაშინ ჩვენ აღარ გვექნებოდა არავითარი საფუძველი ზოგადი კავშირების მოსააზრებლად. დიდი – დიდი, იმ უმარტივეს კავშირებმადე მიგვეღწია, რომლებიც, მაგალითად ნიუტონის მექანიკას გამოარჩევენ პტოლემეს ასტრონომიისაგან. მაშასადამე, ჩვენ დავკარგავდით ჩვენი მეცნიერების უმთავრეს ჭეშმარიტების კრიტერიუმს, ბუნების კანონთა გამჭვირვალე სიმარტივეს. შენ, ალბათ, ისევ შემედავები, მეტყვი, რომ კავშირთა სიმარტივის მოთხოვნილებათა უკან აბსოლუტურობის პრეტენზია იმალება, რასაც არავითარი ლოგიკური გამართლება არა აქვს. რატომ უნდა იყოს მარტივი ბუნების კანონი? რატომ უნდა გამოვხატოთ მარტივად ცდის დიდი სფეროები? მაგრამ მე აქ ფიზიკის ისტორიას მოვიშველიებ. დამეთანხმები, რომ ზემოთ დასახელებულ ოთხ დასრულებულ სფეროს ერთობ მარტივი აქსიომატიკა აქვს, რაც ძალზე ზოგად კავშირებს გამოსახავს. სწორედ ასეთ აქსიომატიკაში არის ცნება „ბუნების კანონი“ ჭეშმარიტად გამართლებული. იგი რომ არა, ფიზიკა ვერასოდეს მოიხვეჭდა ზუსტი მეცნიერების სახელს.

ამ სიმარტივეს მეორე მხარეც აქვს, რაც ეხება ჩვენს დამოკიდებულებას ბუნების კანონთა მიმართ. არ ვიცი, შევძლებ თუ არა გასაგებად გამოვხატო სათქმელი. როდესაც – და თეორიულ ფიზიკაში ყოველთვის ასე ვიქცევით – ცდების შედეგები ფორმულებში გადაგვაქვს და მოვლენების ფენომენოლოგიურ აღწერას ვახდენთ, ისეთი გრძნობა გვიპყრობს, თითქოს ეს ფორმულები თავად გამოვიგონეთ, მაგრამ როდესაც კი ამ მარტივ ზოგად კავშირებს წავაწყდებით , რაც ბოლოს აქსიომატიკაში ფიქსირდება, ყველაფერი ერთიანად იცვლება. აქ ჩვენი გონების თვალს ერთბაშად ისეთი კავშირი წარმოუდგება, ჩვენს გარეშეც რომ არსებობდა და სრულიად აშკარად არ არის ადამიანის მიერ შექმნილი! სწორედ ეს კავშირები ქმნიან ჩვენი მეცნიერების შინაარს. და მხოლოდ მაშინ, როცა ასეთი კავშირების არსებობას კარგად შევითვისებთ, შევძლებთ ჩვენი მეცნიერების ნამდვილ გაგებასაც“.

სტეფან ჰოუკინგი:

იმისთვის, რომ ვილაპარაკოთ სამყაროს ბუნებაზე და ვიმსჯელოთ საკითხზე, აქვს თუ არა მას დასაწყისი და დასასრული, უნდა გქონდეთ ნათელი წარმოდგენა, რა არის მეცნიერული თეორია. მე გამოვიყენებ უმარტივეს წარმოდგენას, რომ თეორია მხოლოდ სამყაროს მოდელია ან მისი შეზღუდული ნაწილი, და რომ იგი არის წესების კრებული, რომელიც აკავშირებს მოდელის სიდიდეებს ჩატარებულ დაკვირვებებთან. თეორია მხოლოდ ჩვენს გონებაში არსებობს და არა რეალურად (რასაც არ უნდა ნიშნავდეს ეს). თეორია კარგია, თუ იგი ორ პირობას აკმაყოფილებს: მან კარგად უნდა აღწეროს დაკვირვებათა დიდი კლასი ისეთი მოდელის საფუძველზე, რომელიც მხოლოდ რამდენიმე განუსაზღვრელ ელემენტს შეიცავს, და მან უნდა იწინასწარმეტყველოს მომავალი დაკვირვებების შედეგები. არისტოტელეს თეორია, რომ ყველაფერი ოთხი ელემენტისგან – მიწის, ჰაერის, ცეცხლისა და წყლისაგან შედგება, ხარისხობრივად მარტივია, მაგრამ მას არაფერი უწინასწარმეტყველია. მეორე მხრივ, ნიუტონის გრავიტაციის თეორია დაფუძნებული იყო კიდევ უფრო მარტივ საფუძველზე, რომელშიც სხეულები მიიზიდავენ ერთმანეთს ძალით, რომელიც პროპორციულია მასად წოდებული სიდიდეებისა და უკუპროპორციულია მათ შორის მანძილის კვადრატისა. ამის მიუხედავად, მან იწინასწარმეტყველა მზის, მთვარისა და პლანეტების მოძრაობა ძალიან დიდი სიზუსტით. ყველა ფიზიკური თეორია დროებითია, რადგან იგი მხოლოდ ჰიპოთეზაა: შეუძლებელია მისი დამტკიცება. არა აქვს მნიშვნელობა, რამდენჯერ დაემთხვევა რომელიღაც თეორიის შედეგები ექსპერიმენტალურ მონაცემებს, არ არსებობს იმის გარანტია, რომ ოდესღაც რაღაც ექსპერიმენტის შედეგი არ მოვა წინააღმდეგობაში თეორიასთან. მეორე მხრივ, შესაძლებელია უარის თქმა თეორიაზე, თუ ერთადერთი ექსპერიმენტი არ დაემთხვევა თეორიის შედეგებს. როგორც მეცნიერების ფილოსოფოსი კარლ პოპერი აღნიშნავდა, კარგი თეორია ხასიათდება იმით, რომ იგი იძლევა წინასწარმეტყველებათა რიგს, რომელიც, პრინციპში, შეიძლება იყოს უარყოფილი ან გაყალბებული ექსპერიმენტით. იმ დროის განმავლობაში, სანამ ახალი ექსპერიმენტების შედეგები ემთხვევა თეორიას, იგი ცოცხლობს და ნდობა მის მიმართ სულ უფრო იზრდება. მაგრამ, თუ ერთი ახალი ექსპერიმენტი მაინც მოიძებნა, რომელიც ეწინააღმდეგება თეორიას, იგი უნდა აურვყოთ ან მოვახდინოთ თეორიის მოდიფიკაცია. ეს ის არის, რაც შეიძლება მოხდეს, მაგრამ საბოლოო დასკვნის გამოტანამდე, უნდა შევამოწმოთ, რამდენად კომპეტენტურია ექსპერიმენტატორი. პრაქტიკულად, ხშირად ხდება, რომ ახალი თეორია იქმნება როგორც წინა თეორიის გავრცობა ან განზოგადოება. მაგალითად, პლანეტა მერკურის ძალიან ზუსტმა დაკვირვებამ აღმოაჩინა განსხვავება მის მოძრაობასა და იმას შორის, რასაც გვაძლევს ნიუტონის თეორია. აინშტაინის ფარდობითობის (რელატივიზმის) ზოგადმა თეორიამ მოგვცა ნიუტონის თეორიისგან ოდნავ განსხვავებული შედეგი მერკურის მოძრაობისათვის. ფაქტია, რომ აინშტაინის წინასწარმეტყველება უკეთ აკმაყოფილებს დაკვირვების შედეგს, ვიდრე ნიუტონისა, რაც შესანიშნავად ასაბუთებს ახალი თეორიის სისწორეს. თუმცა ჩვენ დღემდე ვიყენებთ ნიუტონის თეორიას ყველა პრაქტიკულ შემთხვევაში, რადგან მისი შედეგები უმნიშვნელოდ განსხვავდება ზოგადი რელატივიზმისგან იმ შემთხვევებში, რომელთანაც, ჩვეულებრივ, გვაქვს საქმე (ამასთან ნიუტონის თეორიას აქვს ის დიდი უპირატესობა, რომ გათვლები მასში გაცილებით მარტივია აინშტაინისაზე).

მეცნიერების საბოლოო მიზანია ერთი თეორიის შექმნა, რომელიც აღწერს მთელ სამყაროს. ამის მიუხედავად, მეცნიერთა უმეტესობა იყენებს მიახლოებას, რომელიც გულისხმობს პრობლემის ორ ნაწილად გაყოფას. ჯერ ერთი, არსებობს კანონები, რომლებიც გვეუბნება როგორ იცვლება სამყარო დროის მიხედვით (თუ ვიცით, როგორია სამყარო დროის მოცემულ მომენტში, ეს ფიზიკური კანონები გვეუბნებიან, როგორი იქნება იგი მომავლის ნებისმიერ მომენტში). მეორე არის სამყაროს საწყისი მდგომარეობის საკითხი. ზოგიერთს ჰგონია, რომ საჭიროა ყურადღების გამახვილება მხოლოდ პირველ ნაწილზე; მათ მიაჩნიათ, რომ საწყისი მდგომარეობის საკითხი მეტაფიზიკის ან რელიგიის სფეროა. ისინი ამბობენ, რომ ყოვლისშემძლე ღმერთს შეეძლო სამყაროს შექმნა ისეთნაირად, როგორც მოინდომებდა. ეს, შეიძლება, ასეცაა, მაგრამ ამ შემთხვევაში, ღმერთს ასევე შეეძლო მისი განვითარება ნებისმიერი გზით. თუმცა, როგორც ვხედავთ, მან აირჩია განვითარების რეგულარული გზა გარკვეული კანონების მიხედვით. ამიტომ, ლოგიკურია ვიფიქროთ, რომ არსებობს კანონები, რომლებიც მართავენ სამყაროს საწყის მდგომარეობას.

აღმოჩნდა, რომ ძალიან ძნელია ისეთი თეორიის გამოგონება, რომელიც სამყაროს ერთიანად აღწერს. ამის მაგივრად, ჩვენ ვყოფთ თეორიას ნაწილებად და ვიგონებთ რამდენიმე ნაწილობრივ თეორიას. თითოეული ამ ნაწილობრივი თეორიიდან აღწერს და წინასწარმეტყველებს დაკვირვებათა შეზღუდულ კლასს ისე, რომ უგულებელყოფს სხვა სიდიდეებს ან უბრალოდ წარმოადგენს მათ როგორც რიცხვების კრებულს. შესაძლებელია, რომ ასეთი მიახლოება არაფრად ვარგა. თუ სამყაროში ყველაფერი დამოკიდებულია რაღაცაზე ფუნდამენტური გზით, შეუძლებელია მივუახლოვდეთ სრულ ამოხსნას პრობლემის ნაწილების დამოუკიდებლად შესწავლის გზით. ამის მიუხედავად, ეს ის გზაა, რომლითაც წარსულში ჩვენ წარმატებებს ვაღწევდით. ამის მაგალითია ნიუტონის გრავიტაციის თეორია, რომელიც გვეუბნება, რომ გრავიტაციული ძალა ორ სხეულს შორის დამოკიდებულია თითოეულ სხეულთან დაკავშირებულ მხოლოდ ერთ რიცხვზე – მასაზე – და არ არის დამოკიდებული, რისგანაც არის გაკეთებული სხეული. ამიტომ არ გვჭირდება თეორია მზისა და პლანეტების აგებულებისა და შემადგენლობის შესახებ მათი მოძრაობის ორბიტების გამოსათვლელად.

დღეს მეცნიერები აღწერენ სამყაროს ორი ბაზისური ნაწილობრივი თეორიის საშუალებით – ფარდობითობის ზოგადი თეორია და კვანტური მექანიკა. ორივე ეს თეორია წარმოადგენს მეოცე საუკუნის პირველი ნახევრის უდიდეს ინტელექტუალურ მიღწევას. ფარდობითობის ზოგადი თეორია აღწერს გრავიტაციის ძალასა და სამყაროს დიდმასშტაბიან აგებულებას, რაც გულისხმობს ზომებს მხოლოდ რამდენიმე მილიდან მილიონ მილიონ მილიონ მილიონ (1 ოცდაოთხი ნულით მის შემდეგ) მილამდე, რაც დაკვირვებადი სამყაროს ზომას წარმოადგენს. ქვანტური მექანიკა, მეორე მხრივ, სწავლობს მოვლენებს ძალიან მცირე მანძილებზე, როგორიცაა სანტიმეტრის მემილიონედის მემილიონედი. საუბედუროდ, ეს ორი თეორია არ არის ერთმანეთთან თავსებადი და, ამიტომ, არც ერთი არ შეიძლება სწორი იყოს. დღევანდელი ფიზიკის ერთ-ერთი მცდელობა და ამ წიგნის ძირითადი თემა არის ამ ორი თეორიის ერთიან, გრავიტაციის კვანტურ თეორიაში, გაერთიანება. ჩვენ ჯერ არა გვაქვს ასეთი თეორია და, შესაძლებელია დიდი გზა გვაქვს გასავლელი მის შექმნამდე, მაგრამ დღეს უკვე ბევრი ვიცით იმ თვისებების შესახებ, რომლებიც მას უნდა ჰქონდეს. შემდგომ თავებში ჩვენ ვნახავთ, რომ უკვე ბევრი რამ ვიცით იმის შესახებ, რა უნდა იწინასწარმეტყველოს გრავიტაციის ქვანტურმა თეორიამ. თუ დავიჯერებთ, რომ სამყარო იმართება განსაზღვრული კანონებით, საბოლოოდ უნდა მოვახდინოთ ნაწილობრივი თეორიების გაერთიანება ერთიან თეორიაში, რომელიც აღწერს ყველაფერს სამყაროში. მაგრამ არსებობს ერთი ფუნდამენტური პარადოქსი ასეთი ერთიანი თეორიის ძიების გზაზე. ზემომოყვანილი თეორიების განხილვისას ვგულისხმობდით, რომ ჩვენ ვართ რაციონალური არსებანი, რომელთაც შეუძლიათ თავისუფლად, თავისი სურვილისამებრ, დავუკვირდეთ სამყაროს და გამოვიტანოთ ლოგიკური დასკვნა ამ დაკვირვებიდან. სამართლიანია ვიგულისხმოთ, რომ შესაძლებელია სულ უფრო მივუახლოვდეთ სამყაროს მმართველ კანონებს. და კიდევ, თუ არსებობს სრული გაერთიანების თეორია, იგი, შესაძლებელია, თვითონ უნდა განსაზღვროს ჩვენს ქმედებები, ე.ი., თეორიამ თვითონ უნდა განსაზღვროს ჩვენი ძიების შედეგები! თუ ასეა, საიდან ჩანს, რომ დაკვირვებიდან სწორ დასკვნას გამოვიტანთ? ასევე მოსალოდნელი არ არის, რომ იგი მიგვიყვანს მცდარ დასკვნამდე? ან, საერთოდ, არავითარ დასკვნამდე?

ერთადერთი პასუხი, რომელიც შემიძლია გავცე ამ კითხვაზე არის ბუნებრივი სელექციის დარვინისეული პრინციპი. მისი იდეა იმაში მდგომარეობს, რომ ნებისმიერ თვითგანახლებად ორგანიზმთა პოპულაციაში არსებობს ვარიაციები გენეტიკურ მასალასა და აღზრდაში, რომელიც აქვთ ცალკეულ ინდივიდებს. ეს განსხვავებები ნიშნავს, რომ ზოგიერთ ინდივიდს სხვებზე უკეთესად შეუძლიათ გამოიტანოს დასკვნა მის გარემომცველ სამყაროზე და იმოქმედოს შესაბამისად. უფრო ალბათიანია, რომ ეს ინდივიდები გადარჩებიან და გამრავლდებიან და მათი ქცევისა და ფიქრის ნორმები გახდება განმსაზღვრელი. ალბათ, მართალი იყო წარსულში გამოთქმული აზრი, რომ ის, რასაც ჩვენ ინტელექტსა და მეცნიერულ აღმოჩენებს ვეძახით, მიღებული გვაქვს იმის შედეგად, რომ კაცობრიობა უპირატესობას აძლევს იმ გზებს, რომლებიც უკეთ არის მორგებული ადამიანთა მოდგმის გადარჩენისათვის. თუმცა ნათელი არ არის, რომ ეს ნამდვილად იძლევა მოდგმის გადარჩენის უპირატესობას, რადგან ჩვენმა მეცნიერულმა აღმოჩენებმა შეიძლება გაგვანადგურონ, და ეს ასეც რომ არ იყოს, სრული გაერთიანების თეორიამ შეიძლება ვერ გამოარჩიოს ჩვენი გადარჩენის შანსი. მიუხედავად ამისა, თუ სამყარო ვითარდება რეგულარული გზით, შეიძლება ველოდოთ, რომ მსჯელობის უნარი, რომელიც მივიღეთ სელექციის შედეგად, გამოგვადგება სრული გაერთიანებული თეორიის ძიებაში და არ მიგვიყვანს მცდარ დასკვნამდე. რადგან ნაწილობრივი თეორიები, რომლებიც ჩვენ უკვე გვაქვს, საკმარისია ყველა განსაკუთრებით ექსტრემალური სიტუაციის ზუსტი წინასწარმეტყველებისათვის, სამყაროს აგებულების საბოლოო თეორიის ძიება რთული უნდა იყოს პრაქტიკული თვალსაზრისით (შეიძლება ეს არ იყოს დასაბუთება, მაგრამ ანალოგიურ არგუმენტებს აყენებდნენ რელატივისტური და ქვანტური თეორიის წინააღმდეგ, მაგრამ, საბოლოოდ, ამ თეორიებმა მოგვცეს ბირთვული ენერგია და მიკროელექტრონული რევოლუცია!). შესაძლებელია, რომ სრული გაერთიანების თეორიის აღმოჩენა არ იყოს მიმართული ჩვენი მოდგმის გადასარჩენად. მან, შესაძლებელია, არც ჩვენი ცხოვრების წესი შეცვალოს. მაგრამ ცივილიზაციის დასაწყისიდან ადამიანები არ კმაყოფილდებოდნენ აუხსნელი და გაუგებარი მოვლენების დაკვირვებით. მათ ყოველთვის იზიდავდა სამყაროს განვითარების წესრიგის გარკვევა. დღეს ჩვენ მივისწრაფვით გავიგოთ რატომ ვართ აქ და საიდან მოვდივართ. კაცობრიობის უღრმესი მისწრაფება ცოდნისკენ ჩვენი დაუსრულებელი კითხვების საკმარისი გამართლებაა. და ჩვენი მიზანი სხვა არაფერია, თუ არა იმ სამყაროს სრული აღწერა, რომელშიც ვცხოვრობთ.

[ნაწყვეტი ჰოუკინგის წიგნიდან „დროის მოკლე ისტორია“]

გია დვალი: ,,მეცნიერული აზრის მნიშვნელობა სამყაროს თავისუფლად შემეცნებაში“



ჰიპოთეზა, თეორია და კანონი მეცნიერებაში

რითი განსხვავდება მეცნიერული ჰიპოთეზა, თეორია და კანონი?

მეცნიერული სტატიების კითხვისას ხშირად შეხვდებით ამ სამ ტერმინს. მეცნიერულ საზოგადოებაში თითოეულს თავისი სპეციფიკური მნიშვნელობა გააჩნია და განსხვავდება საზოგადოებაში დამკვიდრებულისგან. ამის გამო ხშირად ხდება, რომ მეცნიერებასთან არც ისე ახლოს მყოფი ადამიანები მათ არასწორი მნიშვნელობით იგებენ.

[1]ჰიპოთეზა არის გონივრული ეჭვი, რომელიც ეფუძნება ცოდნას ან დაკვირვებას. ჰიპოთეზების დამტკიცება ან უარყოფა მუდმივად ხდება.

ჰიპოთეზებს მნიშვნელოვანი როლი აქვთ მეცნიერულ მეთოდში – როცა ჩნდება კითხვა, იქმნება ჰიპოთეზა, კეთდება ტესტირებას დაქვემდებარებული წინასწარმეტყველება, გამოიცდება და ხდება მონაცემების ანალიზი.

ამის შემდეგ საჭიროა ჰიპოთეზის გამოცდა და მრავალჯერადი დატესტვა, სანამ არ მოხდება მისი ჭეშმარიტების აღიარება მეცნიერული საზოგადოების მიერ.

მაგალითი: შენიშნეთ, რომ ყოველ დილით გაღვიძებისას თქვენი ნაგვის ყუთი გადაბრუნებულია და ნაგავი მთელ ეზოშია მიმოფანტული. თქვენ ქმნით ჰიპოთეზას, რომ ამაში დამნაშავეები არიან ენოტები. მომდევნო პერიოდში გაკეთებული დაკვირვებების შედეგად მიღებული დასკვნები ან ეთანხმება ან ეწინააღმდეგება თქვენს ჰიპოთეზას.

[2]მეცნიერული თეორია მოიცავს ერთ ან მეტ ისეთ ჰიპოთეზას, რომლებმაც გაუძლეს მრავალჯერად გამოცდას და აღიარდა მათი ჭეშმარიტება. თეორია წარმოადგენს სამყაროს ზოგიერთი ასპექტის შესახებ პრინციპების ერთობლიობას და მეცნიერულ საზოგადოებაში აღიარებულია სიმართლედ. შესაბამისად, გამოთქმა „ეს მხოლოდ თეორიაა” აზრს კარგავს. სტატუსი რომ შეინარჩუნოს, არასდროს არ უნდა მოხდეს თეორიის სიმცდარის დამტკიცება. თუ ეს მოხდა, თეორიას უკუაგდებენ. ასევე შეიძლება, თეორია განვითარდეს და რაღაცები დაემატოს. ეს მაშინ ხდება, როცა არაა მცდარი, მაგრამ არც სრულია.

მაგალითად:

როდესაც სერ ისააკ ნიუტონმა შექმნა გრავიტაციის თეორია და აღწერა ის კანონები, რომლებიც საგნების მოძრაობას ასახავდა, ის არ ცდებოდა. თუმცა არც ბოლომდე მართალი ყოფილა. მოგვიანებით აინშტაინმა აღწერა ფარდობითობის სპეციალური და ზოგადი თეორიები და ამან ხელი შეუწყო გრავიტაციის თეორიის სრულყოფას. როდესაც სინათლის სიჩქარეს გაცილებით ჩამორჩები, ზოგადი და სპეციალური ფარდობითობის ტოლობები ემთხვევა ნიუტონის ფორმულებს. „ნასა” იყენებს ნიუტონის ფორმულებს, როდესაც ხომალდების კოსმოსში გაშვებას გეგმავს.

რა ხდება მაშინ, როდესაც გვაქვს ორი თეორია და ისინი ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს, მაგალითად უცვლელი მდგომარეობისა და დიდი აფეთქების თეორიების შემთხვევაში? მოკლე მიმოხილვა რომ გავაკეთოთ, პირველის მიხედვით, სამყარო არის სტატიკური და უცვლელი, ხოლო მატერია – უსასრულო და მარადიული. დიდი აფეთქების თეორია კი ამბობს, რომ სამყაროს დასაბამი ჰქონდა და ის ცვალებადია.

ასეთ დროს მეცნიერები აკეთებენ დამატებით დაკვირვებებს, ქმნიან ახალ ჰიპოთეზებს და გამოცდად ვარაუდებს იმისთვის, რომ დაადგინონ, თუ რომელი მათგანია სწორი. მაგალითად: დაკვირვების შედეგად გავარკვიე, რომ სამყარო ფართოვდება. შესაბამისად ვასკვნი, რომ ოდესღაც მას ჰქონდა დასაბამი, საიდანაც გაფართოება დაიწყო, შემდეგ ვიწყებ ამის შემოწმებას მათემატიკური გზით.

საბოლოოდ ან ერთ-ერთი თეორია იმარჯვებს და ხდება კონკურენტი თეორიების უარყოფა (როგორც გაიმარჯვა დიდმა აფეთქებამ) ან თითოეული თეორიის მართებულ ასპექტებს აერთიანებენ და აყალიბებენ ახალ ერთიან თეორიას.

ნებისმიერ შემთხვევაში თეორიებმა შემდეგ უნდა გაუძლონ მრავალჯერად გამოცდას. როდესაც თეორია დიდი ხნის განმავლობაში ყველა ტესტს წარმატებით გაივლის და მისი სიმცდარის დამტკიცება ვერ მოხერხდება, მეცნიერული საზოგადოება მას ჭეშმარიტებად აღიარებს. ხშირად ასეთი თეორიები იქცევიან საძირკვლად, რომლებზეც ხდება ახალი თეორიების დამყარება. ამის მაგალითია ზოგადი და სპეციალური ფარდობითობა, ისინი წარმოადგენენ საფუძველს მრავალი თეორიისა და ფორმულისთვის (როგორიცაა ჰაბლის კანონი და შვარცშილდის რადიუსი). თუკი ოდესმე ფაქტების საფუძველზე მოხდება ფარდობითობის უარყოფა, ეს იქნება ძალიან ცუდი სიახლე, რადგან მასთან ერთად ბევრი რამ მცდარი აღმოჩნდება. თუმცა ამას ექნება დადებითი მხარეც – ეს იქნება იმის ნიშანი, რომ მეცნიერება ვითარდება.

შენიშვნა: ფარდობითობის და მსგავს შემთხვევებში, რადგან მათი გამოყენება მუდმივად ხდება და მათემატიკური ანალიზი ყოველთვის მუშაობს, უარყოფის ალბათობა ძალიან, ძალიან დაბალია. უფრო სავარაუდოა, რომ ფარდობითობა იქცევა პატარა შემადგენელ ნაწილად იმ დიდ და გაცილებით სრულყოფილ თეორიაში, რომელსაც მეცნიერები დიდი გაერთიანების თეორიას უწოდებენ.

[3] მეცნიერული კანონები მოკლეა, მარტივი და ყოველთვის მართებული. ისინი უმეტესწილად ერთი ფორმულით გამოისახებიან. შეუძლებელია, ოდესმე კანონის სიმცდარე დამტკიცდეს. სწორედ ამიტომ არსებობს ცოტა კანონი, ბევრი თეორია და უფრო მეტი ჰიპოთეზა. კანონები აღიარებულია უნივერსალურად და მეცნიერების ქვაკუთხედს წარმოადგენენ. თუკი შესაძლებელი იქნება რომელიმე კანონის უარყოფა, მასზე დამყარებული მეცნიერებაც მცდარი აღმოჩნდება. დომინოს ეფექტით კი მომდევნო შედეგები კიდევ უფრო ცუდი იქნება.

მეცნიერული კანონების (ასევე უწოდებენ ბუნების კანონებს) მაგალითია თერმოდინამიკის, ევოლუციის, ბოილის, გრავიტაციის კანონები.

თეორია vs კანონი – რომელია უკეთესი?

უფრო მნიშვნელოვანი მათი სწორი გამოყენებაა. კანონი აღწერს გარკვეულ პირობებში მომხდარ ქმედებებს, თეორია კი – რატომ და როგორ ხდება რაღაც. მაგალითისთვის ავიღოთ აინშტაინის ცნობილი ფორმულა E=MC², რომელიც აღწერს ენერგიასა და მასას შორის არსებულ კავშირს. მეორე მხრივ, ფარდობითობის ზოგადი და სპეციალური თეორიები გვამცნობენ, როგორ და რატომ ხდება ისე, რომ მასის მქონე ობიექტი ვერ ავითარებს სინათლის სიჩქარეს, როგორ მოქმედებს გრავიტაცია და ა.შ.

შესაბამისად, მეცნიერებაში ჰიპოთეზას, თეორიასა და კანონს მკაცრად განსაზღვრული მნიშვნელობები აქვთ და ხშირად არ ემთხვევა საზოგადოებაში დამკვიდრებული ტერმინების არსს.

______________________

წყარო:

http://vepkhviamania.wordpress.com/
http://charlius.com/