ვინაიდან ცივილიზაცია, ეტიმოლოგიურად და კულტურულად, გაგებულია, როგორც ადამიანთა დამორჩილება ცენტრალიზებული ანუ საჯარო ძალაუფლებისადმი, რომელიც „მათ შიშს უნერგავს“, ჰობსის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ან მათგან მოქალაქეებს აყალიბებს, როგორც ამას ლათინები ამბობდნენ, მონადირე-შემგროვებელი ხალხები, შეგვიძლია, განვიხილოთ, როგორც სახელმწიფოს გარეშე არსებული საზოგადოების ნათელი მაგალითი. იერარქიის ორი მთავარი ფორმა, რომლებიც ზოგიერთ მონადირე-შემგროვებელ საზოგადოებაში დაიკვირვება, არის პატრიარქატი და გერონტოკრატია. რამდენიმე მონადირე-შემგროვებელ ჯგუფში პატრიარქატი წარმოქმნის სტადიაზე იმყოფება. მაგალითად, ამაზონის ტყეებში მცხოვრებ აჩეს ხალხში (the Aché) სქესის ნიშნით სამუშაოს დანაწილება აშკარაა და გადაწყვეტილების მიღებისას კაცები უფრო დიდი გავლენით სარგებლობენ. ცენტრალურ ავსტრალიაში მცხოვრებ არანდას ხალხშიც (the Aranda) კაცებს ჯგუფის შიგნით უპირატესი პოლიტიკური ძალაუფლება ენიჭებათ. გარდა ამისა, სათემო მიწის საკუთრება, რომელიც თითოეული ჯგუფისთვის იდენტობის წყაროა, მამაკაცის ხაზით (მამისგან შვილს) გადაეცემა.
გერონტოკრატია - ასაკზე დაფუძნებული იერარქია, რომლის სათავეშიც უხუცესები დგანან - პოლიტიკური, სოციალური და რელიგიური თვალსაზრისით, მნიშვნელოვნად განვითარებულია არანდას ხალხში. ზოგადად რომ ვთქვათ, არანდას ხალხის არასრულწლოვანი წარმომადგენლები ჯგუფის საქმეებში აქტიურად არ მონაწილეობენ მაშინ, როდესაც უხუცესი კაცები ხელმძღვანელ ფუნქციებსაც ითავსებენ. ამასთან, არანდას რელიგია წინაპართა თაყვანისცემას ეფუძნება (Lee and Daly, 1999).
ამის საპირისპიროდ, ცენტრალურ აფრიკაში მდებარე იტურის (Ituri) ტყეში მცხოვრები მბუტის ხალხი (the Mbuti) გვთავაზობს ჩინებულ მაგალითს იმისა, თუ როგორი არაიერარქიული, შეიძლება, იყოს საზოგადოება (ტანზანიის ველებზე მცხოვრებ ჰაძას ხალხს (the Hadza) აგრეთვე ეგალიტარული სოციალური ორგანიზაცია აქვს, თუმცა მათ შესახებ უფრო მწირი ლიტერატურა მოიპოვება). მიუხედავად იმისა, რომ მბუტის ხალხში გარკვეულწილად გვხვდება სქესის ნიშნით სამუშაოს დანაწილება, ეს დანაწილება მკაცრი არ არის და ხშირად ერთსა და იმავე საქმიანობაში სხვადასხვა ფუნქციის შესრულებით გამოიხატება, რა დროსაც ქალები და კაცები ერთად მუშაობენ, რათა შვილებზე იზრუნონ ან საკვები მოიპოვონ. მბუტის ხალხის წარმომადგენლებს გენდერული განსხვავებები მინიმუმამდე დაჰყავთ და თუმცა დედისა და მამის აღმნიშვნელ სახელებს ერთმანეთისგან ასხვავებენ, სხვა შემთხვევებში არაგენდერულ (გენდერულად ნეიტრალურ) საოჯახო ტერმინებსა და ნაცვალსახელებს იყენებენ (მაგალითად, „დედმამიშვილი“, ნაცვლად „დისა“). მბუტის ხალხის წარმომადგენლების მიერ ბავშვების აღზრდის მიზნით ჩამოყალიბებული პარტნიორული ურთიერთობები, ტრადიციულად, მონოგამიური და, მეტიც, სამუდამოა, თუმცა მათეული „ქორწინება“ ქორწინების გარეშე სექსს ან სიყვარულს არ კრძალავს.
ჩრდილოამერიკელი, ჩაგვრის წინააღმდეგ მებრძოლი აქტივისტების მიერ მბუტის ხალხის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან რიტუალს, შეიძლება, „გენდერის ფეხებზე დაკიდება“ ეწოდოს. ის ჭაპნის გაწევაში შეჯიბრებით იწყება, რომლის დროსაც ერთ მხარეს კაცები დგანან, ხოლო მეორე მხარეს - ქალები. მაგრამ როგორც კი ერთი მხარე უპირატესობას მოიპოვებს, დაწინაურებული მხარის წევრი გუნდს იცვლის და მოქმედებს, როგორც საწინააღმდეგო სქესის წარმომადგენელი, რათა წონასწორობა აღადგინოს. თამაშის ბოლოს თავისი გენდერი ყველას მრავალჯერ აქვს შეცვლილი, ისინი ძირს გორავენ და იცინიან, გათავისუფლებული არიან რა გენდერული დაძაბულობისგან (Turnbull, 1983).
მბუტის ხალხში ასაკის თვალსაზრისითაც თანასწორუფლებიანობაა. ისინი ავტონომიასა და მნიშვნელოვან როლს ანიჭებენ ხუთივე ასაკობრივ ჯგუფს, რომლებადაც თავიანთ თავს ყოფენ: ჩვილებს, ბავშვებს, ახალგაზრდებს, ზრდასრულებსა და ასაკოვნებს. თითოეული ასაკობრივი ჯგუფი სხვებთან მიმართებით ფლობს ამ უკანასკნელთა მიერ ნებაყოფლობით აღიარებულ ძალაუფლებას. ეს არის განსხვავებული ჯგუფების ჯანსაღი თანაცხოვრება, რომელიც მბუტის ხალხის გამართულ ფუნქციონირებას შესაძლებელს ხდის. მაგალითად, ახალგაზრდები მიჩნეულნი არიან სამართლიანობის დამცველებად და ჯგუფის შიგნით პრობლემებისა თუ კონფლიქტების თვალ-ყურის დევნება მათი ფუნქციაა. ზრდასრულები, თუმც კი ისინი არსებით როლს ასრულებენ საკვებით მომარაგების საქმეში, გაკიცხული არიან, როგორც ჯგუფში „აკამის“ (“akami“) ანუ „ხმაურისა“ თუ კონფლიქტის მთავარი შემომტანნი. ასაკოვანი წევრების ფუნქცია კონფლიქტების მოგვარებაა.
თუმცა პატრიარქატისა და გერონტოკრატიის ჩანასახოვანი ფორმები, რომლებიც ზოგიერთ მონადირე-შემგროვებელ ჯგუფში გვხვდება, დაგროვებაზე დაფუძნებულ ცივილიზაციებში არსებულ იერარქიულ დინამიკასთან შედარებით, უწყინარია, ამ ორი სისტემის (პატრიარქატისა და გერონტოკრატიის - მთარგმნ. შენიშვნა) კომბინაცია გადამწყვეტი მომენტია იერარქიული სოციალური ორგანიზაციის წარმოშობის პროცესში. ეს ისტორიული კომბინაცია, რომელიც თითქმის უდავოდ წინ უსწრებს სოფლის მეურნეობის განვითარებას, დასაბამს აძლევს პირველ სიცოცხლისუნარიან იერარქიებს. კაცებისა და ქალების მუდმივ დაყოფას აძლიერებს ასაკობრივი იერარქია, რომელიც, იერარქიულ სისტემასთან თანამშრომლობის სანაცვლოდ, დროთა განმავლობაში პრივილეგიებს იძლევა. ელიტური უმცირესობა, ასაკოვანი მამაკაცები, არათანაზომიერ გავლენას ფლობენ და პოლიტიკური ძალაუფლების სათავეში დგანან. ამავდროულად, ელიტაში შესაძლო შესვლის დაპირება ახალგაზრდა მამაკაცებს იერარქიასთან თანამშრომლობისკენ უბიძგებს. ქალებიც მიდრეკილი არიან მათთვის უფლებების ამყრელ იერარქიასთან თანამშრომლობისკენ, რადგან მაშინაც კი, თუ ელიტაში ვერასოდეს დაიმკვიდრებენ ადგილს, იერარქიაში მონაწილეობით, მაინც შეუძლიათ, ასაკის მატებასთან ერთად, მაღალი სტატუსით ისარგებლონ.
როგორც ჩანს, გერონტოკრატია სახელმწიფოს არმქონე საზოგადოებებში აგრეთვე შესაძლებელს ხდის ელემენტარული ფორმის საპოლიციო კონტროლის არსებობას. ასაკობრივი დაყოფა, რომელსაც მბუტის ხალხში ლიბერტარული სულისკვეთებით იყენებენ, ბევრ დასავლეთაფრიკელ საზოგადოებაში, მაგალითად, იბოში (the Ibo) (რომელიც სახელმწიფოს არმქონე, მემცენარეობის მიმდევარი საზოგადოებაა), პოლიტიკური ხელისუფლების ხელში იარაღად იქცევა, რომლის ძალითაც, ახალგაზრდები ასაკოვნებს ექვემდებარებიან. ახალგაზრდები, იმის ნაცვლად, რომ ავტონომიის მქონე სამართლიანობის დამცველები იყვნენ, პოლიციურ ფუნქციას ასრულებენ, იძულების გზით აღასრულებენ რა მათი ზემდგომი ასაკობრივი ჯგუფის ნებას. ამით ისინი ანარქიისთვის დამახასიათებელ, ქვედა დონეზე განსახორციელებელ (დეცენტრალიზებულ) სანქციებს (კოლექტიურად აღიარებულ მაიძულებელ მექანიზმებს) აქცევენ იმად, რაც ახლოს დგას სახელმწიფოს მიერ ცენტრალიზებულად კონტროლირებულ სანქციებთან (Barclay, 1982). ეს შესაძლებელი ხდება იმ კულტურაში, რომელშიც ასაკით უფროსი ადამიანები ლეგიტიმურ წინამძღოლებად არიან მიჩნეული და ახალგაზრდები მათი გულის მოგებას ცდილობენ. ამ კონტექსტში საგვარეულოს კონცეფცია სულ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს. ბევრი, სახელმწიფოს არმქონე დასავლეთაფრიკელი ხალხისთვის დამახასიათებელი სეგმენტირებული საგვარეულოები* (segmentary lineages) ხელისუფლების ჩამოყალიბებას ფართო გზას უხსნის. „დიდი კაცის“ ხელმძღვანელობა, რომელიც ბევრ მარტივ პატრიარქალურ საზოგადოებაში დაიკვირვება, იქნებიან ესენი მეფურაჟე (მონადირე-შემგროვებელი) თუ მემცენარეობის მიმდევარი საზოგადოებები, ზედმეტად არასტაბილურია საიმისოდ, რომ პოლიტიკური ძალაუფლების ინსტიტუციონალიზება მუდმივად შეძლოს (აგრესიული, ძლიერი თუ უნარიანი კაცი შეჯიბრებასა და ბრაზს იწვევს, ასაკის მატებასთან ერთად, ამ თვისებებს კარგავს და არ შეუძლია, ისინი რომელიმე რჩეულ მემკვიდრეს გადასცეს). მაგრამ სეგმენტირებულ საგვარეულოებად ორგანიზებულ საზოგადოებაში საქმე სხვაგვარადაა. აქ თითოეულ ჯგუფს - იქნება ეს ოჯახი, ქვეკლანი თუ კლანი - ჰყავს ხელმძღვანელი, საგვარეულოს მამა (კონცეფცია, რომელიც გენეალოგიის მხოლოდ მამის ხაზით განსაზღვრასა და გერონტოკრატიას მოითხოვს); ყველა დონის ხელმძღვანელის იერარქიული მორჩილების გზით შექმნილი წესრიგის მეშვეობით, მრავალრიცხოვან მოსახლეობაზე პოლიტიკური კონტროლი ცენტრალიზებას იწყებს; ხელმძღვანელობა მემკვიდრეობითი ხდება და პრესტიჟული საგვარეულოები, რომელთაც უფრო დიდი სტრუქტურების (კლანებისა თუ ტომის) ხელმძღვანელობა ხელში ჩაიგდეს, ითვისებენ თანდაყოლილ ხელმძღვანელობის ღირსებას - თითქოს მათ უფროსობა სისხლში ჰქონდეთ.
კვლავ ისმება კითხვა: რატომ განავითარა იერარქიის ეს ფორმები ადამიანთა ზოგიერთმა ჯგუფმა, ზოგიერთმა კი - არა? პატრიარქატი ხშირად ასოცირდება იმ კაცებთან, რომელთაც გავლენა მეომრისა თუ საკვებით მომმარაგებლის ფუნქციების შესრულებით მოიპოვეს. მაგრამ ბევრი მონადირე-შემგროვებელი და მემცენარეობის მიმდევარი ჯგუფი ომს არ აწარმოებდა და არც რაიმე მკაფიო განსაზღვრება არსებობს მშვიდობიანი პოლიტიკური სტრატეგიებისა, რომელთაც ყოველთვის მისდევდნენ გენდერული თვალსაზრისით თანასწორად ორგანიზებული თუ გენეალოგიის დედის ხაზით განმსაზღვრელი ჯგუფები. კორელაცია არც კაცების, როგორც საკვებით მომმარაგებლების ან როგორც პატრიარქების (მამამთავრების), როლთან იკვეთება. პატრიარქატი ისევე ან უფრო მეტად განვითარებული იყო იმ საზოგადოებებში, სადაც საკვების მომარაგებას უმეტესად ქალები უზრუნველყოფდნენ, მაგალითად, არანდას ხალხში, ვიდრე ისეთ ჯგუფებს შორის, როგორიც აჩეს ხალხია, სადაც, უხეშად რომ დავთვალოთ, საკვების 80 %-ის მომმარაგებლები კაცები არიან.
აღნიშნულის საპირისპიროდ, როგორც ჩანს, პატრიარქატი პოტენციური შედეგია ყველა იმ ჯგუფის ცხოვრებაში (ამას ყურადღება უნდა მიაქციონ თანამედროვე აქტივისტებმა), რომელიც მის თავიდან ასაცილებლად საგულდაგულოდ არ ორგანიზდება. გენდერული განსხვავებები აშკარად ცენტრალური მიზეზია ადამიანთა ჯგუფებს შიგნით კონფლიქტის წარმოშობისა და კონფლიქტის გადალახვა ნებისმიერი საზოგადოების მუდმივი სამუშაო უნდა იყოს. პატრიარქატის განვითარება გარდაუვალი ან ბუნებრივი არ არის, ის, უბრალოდ, ხელსაყრელია მათთვის, ვისაც სურს, სოციალური ძალაუფლება მოიპოვოს და ჯგუფის პრობლემების მოგვარების საქმიდან იოლად გამოძვრეს.
პატრიარქატის ჩამოყალიბების თავიდან ასაცილებელი ან მისი საწინააღმდეგო სოციალური პრაქტიკა და ინსტიტუტები მრავალფეროვანია, დაწყებული გენდერული გათანაბრების რიტუალებით, როგორსაც მბუტის ხალხში ატარებენ, დამთავრებული რიტუალიზებული კოლექტიური მოქმედებით, მათ შორის, მთელი ღამის განმავლობაში მიმდინარე თავდასხმებითა და მოსალოდნელი ქონების განადგურებით, რასაც იგბოს ხალხის (Igbo) ქალები მიმართავენ დამნაშავე კაცების მიმართ, რომელთაც ქალის უფლებები დაარღვიეს ან ქალების ეკონომიკური საქმიანობის სფერო ხელყვეს (Van Allen, 1972).
გერდა ლერნერის მიერ 1986 წელს აღწერილი პატრიარქალური განვითარების საფეხურები მოიცავს ღვთაებრივ არსებათა რიგებიდან ქალების ამოღებას, რაც ყველაზე მკაფიოდ მონოთეისტური რელიგიების მიერ ერთადერთი, მამრი ღმერთის იდეის განვითარებით გამოიხატა; იმ კულტურული მითის შექმნას, თითქოს ქალები, სულიერად თუ გონებრივად, არასრულყოფილი არიან, როგორც ეს არისტოტელეს ფილოსოფიაშია ნათქვამი; ისეთი კანონებისა თუ სოციალური ზნე-ჩვეულებების შექმნას, რომლებიც ქალთა სექსუალობას ჩარჩოებში აქცევდნენ, როგორც ამას ჰამურაბის კანონთა კრებული ითვალისწინებს.
დავამატებდი, რომ პატრიარქატის პირველი და ყველაზე მნიშვნელოვანი ეტაპი ხისტი გენდერული იდენტობების კონცეპტუალიზაციაა. რიენ აისლერმა (1987 წელს) და რამდენიმე სხვა ლიბერალმა ფემინისტმა, თავიანთი გულწრფელი მცდელობისას, ანტიპატრიარქალური ისტორიისთვის გასაქანი მიეცათ, როგორც პატრიარქამდელი წარსულის მტკიცებულება, აღადგინეს სურათი ზოგიერთი ხმელთაშუაზღვისპირელი საზოგადოებისა, რომლებშიც ქალური ნაყოფიერების სიმბოლიკა დომინირებდა და რომლებიც ნაკლებად მკვეთრი კლასობრივი და გენდერული დაყოფით გამოირჩეოდნენ. სამწუხაროდ, მათს კვლევას ჩვენ კვლავ ესენციალიზებულ გენდერულ ბინარულობასთან მივყავართ, რომელშიც ქალების სოციალური ძალაუფლების წყარო მათი შვილოსნობის უნარია. რეალურად, კაცების მიერ ქალური ნაყოფიერების სიმბოლოების მითვისება და თავიანთი ინტერესებისათვის გამოყენება განვითარების საერთო საფეხური იყო ბევრ პატრიარქალურ საზოგადოებაში. ანასაზის ხალხით (the Anasazi) დაწყებული და მინოსებით (the Minoans) დამთავრებული, მამაკაცი მღვდლები, რომლებიც არცთუ ისე დიდი ხნის წინ ხელმძღვანელობდნენ რელიგიურ სტრუქტურებს, თავიანთი ძალაუფლების ნიშნად, იყენებდნენ და ატარებდნენ კიდეც იონურ (yonic)* სიმბოლოებს (Donald and Hurcombe, 2000). ეს მოხდა სოფლის მეურნეობის მიმდევარი ხალხების მიერ „დედა მიწის“ ნაყოფიერების მითვისებასთან ერთად.
გენდერის ესენციალიზებულ ცნებებთან წინააღმდეგობის ერთ-ერთი ყველაზე ადრინდელი ფორმა მონადირე-შემგროვებელი, აგრეთვე მემცენარეობისა და ადრეული სოფლის მეურნეობის მიმდევარი საზოგადოებების ხელოვნება იყო. ათასობით წლის წინანდელი სანების* კლდის მხატვრობა, ასევე მთელი მსოფლიოს მასშტაბით არსებული ნახატები და სტატუეტები ხშირად ანდროგინულ ფიგურებს მოიცავდნენ, რაც გენდერის კონცეფციას მოქნილობას ანიჭებდა იმით, რომ განსხვავებებს შლიდა ან ისეთ ფიგურებს წარმოადგენდა, რომლებიც, იმავდროულად, გაზვიადებულ ქალურ და კაცურ (და ხშირად ასევე სხვა ცხოველების) მახასიათებლებს ამჟღავნებდნენ. თავად აისლერი, რომელიც არსებითად პატრიარქალურ ხედვაშია ჩაკეტილი, თავისივე კვლევას ამახინჯებს, ყურადღების მიღმა ტოვებს რა იმ ფაქტს, რომ თავის მიერ მაგალითებად მოტანილი ნეოლითური სტატუეტების უმრავლესობა არის არა ქალის, არამედ ანდროგინული.
ადამიანთა ჯგუფებში იერარქია სოფლის მეურნეობასა და ცივილიზაციას არ შეუქმნია; არც იერარქიას არ მივუყვანივართ ცივილიზაციის შექმნამდე, როგორც ამას მემცენარეობისა და სოფლის მეურნეობის მიმდევარი ეგალიტარული საზოგადოებების არსებობა ადასტურებს. მართლაც, იერარქია ადამიანთა სოციალური სტრატეგიების შედეგია, მაგრამ სოფლის მეურნეობა და სხვაგვარი ტექნოლოგიური წინსვლა წარმოქმნის სტადიაზე მყოფ იერარქიულ სისტემებს გასაქანს აძლევს, რომ გაცილებით უფრო კომპლექსური, ავტორიტარული და ძალადობრივი გახდნენ. უფრო უარესიც, სამხედრო უპირატესობები, რომლებიც სოფლის მეურნეობის არსებითი მახასიათებელია, მაგალითად, მოსახლეობის სიმჭიდროვის უფრო მაღალი მაჩვენებელი, ბინადარ (ე.ი. არამომთაბარე - მთარგმნ. შენიშვნა) ხალხებში ცხოველებთან ახლოს ცხოვრების შედეგად გამომუშავებული იმუნიტეტი და ლითონის იარაღები - ცივილიზაციის უფრო მეტად განვითარებულ იერარქიულ სისტემებს საშუალებას აძლევს, ექსპანსიური სახელმწიფოებისა და დამპყრობელი არმიების მეშვეობით, გავრცელდნენ.
უფრო გასაგები რომ იყოს, უმჯობესი იქნება, ვიცოდეთ, თუ როგორ განვითარდა სოფლის მეურნეობა. მნიშვნელოვანია, გავიაზროთ, რომ სოფლის მეურნეობის განვითარება გარდაუვალი ან საყოველთაო მოვლენა არ იყო. მიუხედავად იმისა, რომ საზოგადოებების დიდი უმრავლესობა დღეს თავს ამა თუ იმ ფორმის სოფლის მეურნეობით ირჩენს, ამ უკანასკნელის უპირატესი მდგომარეობა დიდწილად სოფლის მეურნეობის მიმდევარი საზოგადოებების მოსახლეობის ზრდისა და სამხედრო თვალსაზრისით გაბატონების შედეგია. კაცობრიობის მთელ ისტორიაში, ალბათ, ხუთიოდე საზოგადოებამ თუ განავითარა სოფლის მეურნეობა დამოუკიდებლად (ახლო აღმოსავლეთში, ჩინეთში, საჰარის უდაბნოს სამხრეთით მდებარე აფრიკის ნაწილში, იუკატანის ნახევარკუნძულზე და ანდების მთებში). თუმცა ეს იმას არ ნიშნავს, რომ სოფლის მეურნეობა მოულოდნელი გამოგონებაა; ბევრი მონადირე-შემგროვებელი ჯგუფი სოფლის მეურნეობის ცოდნას ავლენს, მაგრამ ისინი არჩევენ, არ მისდიონ მას. სამხედრო უპირატესობების საპირწონედ, სოფლის მეურნეობას თან ახლდა ადამიანის ჯანმრთელობის მკვეთრი გაუარესება, რაც საკმარისად იქნა აღწერილი სხვაგან. სოფლის მეურნეობა ხშირად არაპოპულარული იყო და ევროპის უდიდეს ნაწილში მისი გავრცელების არეალი ყოველ წელს მცირდებოდა (Diamond, 1992).
საუკეთესოდ შესწავლილი მაგალითი - ახლო აღმოსავლეთი - რომ განვიხილოთ, აქ ყველაზე ადრე სოფლის მეურნეობა ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთით, ლევანტის მთიანეთში, განვითარდა. როგორც ჩანს, ეს პროცესი 12 500 წლის წინ დაიწყო, როდესაც, გამყინვარების ხანის დასასრულს, კლიმატის ცვლილებამ ველური მარცვლეულისა და კაკლეულის მოსავლის მნიშვნელოვანი ზრდა გამოიწვია. ამ რეგიონში ნატუფიური კულტურის წარმომადგენელი მონადირე-შემგროვებლები მარტივ მეფურაჟულ სტრატეგიას იყენებდნენ, რაც იმას გულისხმობს, რომ ისინი, კვების რაციონის მრავალფეროვნებისთვის, ფართო ასორტიმენტის მცენარეულ და ცხოველურ საკვებს მოიპოვებდნენ და ერთ ან რამდენიმე სახეობაზე არ კონცენტრირდებოდნენ. მარცვლეულისა და კაკლეულის მოსავლის სწრაფი ზრდის შემდეგ ნატუფიური კულტურის წარმომადგენლებმა რთული მეფურაჟული სტრატეგიის გამოყენებას მიჰყვეს ხელი, კონცენტრირდნენ რა მაღალენერგეტიკულ, ადვილად შესაგროვებელ მარცვლეულსა და კაკლეულზე (Henry, 1989). ამდენად, ისინი მომთაბარეობიდან ნახევრად-ბინადარ ცხოვრებაზე გადავიდნენ, დაიწყეს უფრო ხანგრძლივად ცხოვრება იქ, სადაც საკვების შენახვა და უხვი სეზონური ნაყოფის გამოყენება შეიძლებოდა. ეს მარტივი ეკონომიკური საკითხი იყო: მათ ჰქონდათ შესაძლებლობა, ნაკლები ძალისხმევით გაეტანათ თავი, რომელიც გამოიყენეს კიდეც.
თუმცა, კომპლექსური მეფურაჟული სტრატეგიის გამოყენება უფრო იშვიათი იყო, ვიდრე მარტივი მეფურაჟული სტრატეგიისა, რადგანაც პირველ მათგანს ადაპტირების პოტენციალი ნაკლებად აქვს. მისი მიმდევრები უფრო მეტად არიან დამოკიდებული მცირე ასორტიმენტის საკვებზე და, ამდენად, უფრო დაუცველი არიან კლიმატის არასტაბილურობისა და სხვა ბუნებრივი ცვლილებების წინაშე. ისინი აგრეთვე მეტწილად ბინადარ ცხოვრებას ეწევიან და, შესაბამისად, ნაკლებად აქვთ უნარი, თავიანთი ეკოლოგიური ზეგავლენა გააფართოვონ. 10 000 წლის წინ კლიმატი ისევ შეიცვალა და მარცვლეულისა და კაკლეულის გავრცელების არეალმა შემცირება დაიწყო. კომპლექსური მეფურაჟული სტრატეგიის მიმდევრები დილემის წინაშე აღმოჩნდნენ: მარტივ მეფურაჟულ სტრატეგიასთან დაბრუნებით გარემო პირობების ცვლილებას შეჰგუებოდნენ ან თესლების შენახვითა და დათესვით თავიანთი ძირითადი საკვების სიუხვე ხელოვნურად შეენარჩუნებინათ. ზოგიერთმა ჯგუფმა მარტივ მეფურაჟულ სტრატეგიასთან დაბრუნება არჩია, სხვებმა კი მემცენარეობა და სოფლის მეურნეობა განავითარეს.
ამ ადრეულ ფერმერებს ახალი შესაძლებლობები მიეცათ. ბინადარ საზოგადოებებში მათ უფრო ადვილად შეეძლოთ ცხოველების მოშინაურება, უფრო დიდი და რთული იარაღების დამზადება და მუდმივად საცხოვრებელი ადგილებისა და ქონების შექმნა. მათ, ხელსაყრელი მახასიათებლების მქონე თესლების შენახვითა და დათესვით, შეეძლოთ სასოფლო-სამეურნეო კულტურების კულტივირება და მართვა. მათ შეეძლოთ ირიგაციის სისტემის შექმნა, რათა მოეყვანათ და აეღოთ იმაზე მეტი მოსავალი, ვიდრე ამის შესაძლებლობას ადგილობრივი კლიმატი იძლეოდა. მათ შეეძლოთ საკვების შენახვა იმ პერიოდისათვის, როდესაც მათი ძირითადი კულტურების სეზონი არ იყო, რამაც საკვების მოძიების საჭიროება გააქრო. მათ შეეძლოთ, თავიანთი ჭარბი პროდუქცია ხელოსნებისა და იმ სხვა ადამიანების გამოსაკვებად გამოეყენებინათ, რომლებიც ფერმერულ მეურნეობაში არ მონაწილეობდნენ. მათ შეეძლოთ, დეფიციტის დროს, მეზობელი საზოგადოებების მარაგებს თავს დასხმოდნენ, რამაც, როგორც ვიცით, ომს დაუდო დასაბამი.
ამ ადრეული სოფლის მეურნეობის მიმდევარი საზოგადოებების გარდამტეხი გადაწყვეტილებები, რომლებმაც მას შემდეგ კაცობრიობის მთელ ისტორიაზე მოახდინეს გავლენა, ძირითადად, განპირობებული უნდა ყოფილიყო იმ სოციალური სტრატეგიებით, რომელთაც თითოეული კონკრეტული ჯგუფი მისდევდა. დიდი ალბათობით, მემცენარეობისა და სოფლის მეურნეობის განვითარების ადრეულ ეტაპზე მათში ჩართული ზოგიერთი ჯგუფი და საზოგადოება, მსგავსად მბუტის ხალხისა, ეგალიტარული იყო, ხოლო სხვებში, სავარაუდოდ, არსებობდა პატრიარქატი ან გერონტოკრატია, ან ორივე ერთად. პატრიარქალურ ჯგუფებს, რომლებიც მონოგამიურ ოჯახებად ცხოვრობდნენ, ინდივიდუალური საკუთრების იდეა უნდა განევითარებინათ. გერონტოკრატიულ ჯგუფებს კი, ხელს უშლიდნენ რა სტატუს-კვოს შეცვლის საქმეში ახალგაზრდების მონაწილეობას, სოციალური უსამართლობა უნდა დაეშვათ და ტრადიციად ექციათ. ჯგუფებს, რომელთაც უხუცესი მამაკაცებისაგან შემდგარი ელიტა ჰყავდათ, ეკონომიკური უთანასწორობა უნდა განევითარებინათ, რადგან ასეთ ჯგუფებში უმრავლესობას უფრო მეტი მუშაობა უწევდა და უფრო სუსტი ჯანმრთელობა ჰქონდა, ვიდრე მათს მეფურაჟე (მონადირე-შემგროვებელ) ან მემცენარეობის მიმდევარ წინაპრებს, მაგრამ ის, ვისაც გადაწყვეტილების მიღების ძალაუფლება გააჩნდა, ელიტა, ჭარბი წარმოების ნაყოფით სარგებლობდა.
მიუხედავად იმისა, რომ სოფლის მეურნეობის განვითარებამდე არსებული იერარქიები მყიფე იყო და არანდას ხალხის მსგავსი, სიცოცხლისუნარიანი იერარქიების მქონე ჯგუფებიც კი ჯერ კიდევ ავტორიტარიზმის საწინააღმდეგო კულტურას ამჟღავნებდნენ, აღნიშნული გადაწყვეტილებები საუკუნეების წინ იქნა მიღებული და იმ დროს ვერავის ვერ ეცოდინებოდა, თუ როგორ დამღუპველ შედეგებს მოიტანდა ოდნავ უფრო ავტორიტარული, კაპიტალისტური ან საომარი სტრატეგიების არჩევა. თუმცა, დროთა განმავლობაში მასობრივმა სამხედრო უპირატესობებმა (იარაღის ქონა, ჯარისა და მეზობლებზე ორჯერ დიდი მოსახლეობის ყოლა), რომლებიც წილად ხვდათ იმ საზოგადოებებს, სოფლის მეურნეობის უფრო რთულ ფორმებს რომ მისდევდნენ, ის მნიშვნელობა შეიძინა, რომ მხოლოდ ერთ საზოგადოებასაც, რომელიც აგრესიულ სტრატეგიას იყენებდა, შეეძლო, თავისი მეზობლები ეიძულებინა, გარკვეული ტიპის შეიარაღებაში შეჯიბრებაში ჩაბმულიყვნენ, აყენებდა რა მათ იმ არჩევანის წინაშე, რომ ან განევითარებინათ ტექნოლოგიები, რათა კონკურენტუნარიანობა შეენარჩუნებინათ, ან დაეტოვებინათ იქაურობა, ან ყოფილიყვნენ დაპყრობილი, რასაც მათი დახოცვა ან დამონება მოჰყვებოდა.
საზოგადოებები, რომელთაც უკვე ელიტა მართავდა, რომელიც, თავის მხრივ, ომებითა და გაზრდილი წარმოებით მინიმალურს დაკარგავდა და მაქსიმალურს მიიღებდა, უეჭველად ეცდებოდნენ და განდევნიდნენ თავიანთ მეზობლებს ან გაბატონდებოდნენ მათზე. უდავოა, რომ ამა თუ იმ საზოგადოებისთვის არ იყო წინააღმდეგობრივი, ყოფილიყო მემცენარეობის ან სოფლის მეურნეობის მიმდევარი და შეენარჩუნებინა შეთანხმების, კომუნალიზმისა და ეკოცენტრიზმის კულტურა, მაგრამ ასეთი საზოგადოებები შეიარაღებაში შეჯიბრებაში არ მიიღებდნენ მონაწილეობას და მათ დაიპყრობდნენ, რაც ბატონობისა და დაგროვების კულტურის გაძლიერებასა და შეიარაღებაში შეჯიბრების გავრცელებას გულისხმობდა. იმ დროიდან მოყოლებული, დღემდე იგივე ხდება.
დღეს ანტიავტორიტარებისთვის ეს ისტორია იმას ნიშნავს, რომ დომინაციასა და დაგროვებაზე დაფუძნებული ცივილიზაციები იმის გამო კი არ გავრცელებულა, რომ საზოგადოებებმა მატერიალური მდგომარეობის გაუმჯობესების გარანტიები თავისუფლად აირჩიეს, არამედ სამხედრო უპირატესობებისა და დომინირების კატეგორიული აუცილებლობის გამო, რომელსაც პირდაპირი კავშირი აქვს ასეთ ცივილიზაციებთან. მიუხედავად იმისა, რომ დომინაციაზე დაფუძნებული ცივილიზაციებისთვის მეზობელი საზოგადოებების დამორჩილება იოლი იყო, სხვა ისტორიულმა კვლევამ ნათლად აჩვენა, რომ ეს ცივილიზაციები საკმაოდ დაუცველნი არიან შიდა დაძაბულობის მიმართ, რომელიც იმ ანტაგონიზმიდან წარმოიშობა, დაქვემდებარებული ხალხები მათზე გაბატონებული ძალაუფლების სტრუქტურების მიმართ ლოგიკურად რომ ავითარებენ. თანამედროვე ისტორიოგრაფია საკმარისად ცხადად აჩვენებს, რომ დომინაციაზე დაფუძნებული ცივილიზაციისთვის დამახასიათებელი სამხედრო უპირატესობები შიდა ამბოხებების მიმართ არ გამოდგება (იმის გათვალისწინებით, რომ ამბოხებულებს, ცეცხლსასროლ იარაღსა და ასაფეთქებელ ნივთიერებებთან ერთად, ფართომასშტაბიან მხარდაჭერასა და ტექნოლოგიაზეც მინიმალურად მაინც უნდა მიუწვდებოდეთ ხელი). რაც უნდა მოხდეს ხელისუფლების დამხობის შემდეგ, ფართო კულტურული მეხსიერება იმ საფრთხეებისა, რომლებიც მჩაგვრელი იერარქიებისთვის ფესვის გადგმის საშუალების მიცემას თან ახლავს, შეგვაძლებინებს, აღარ გავიმეოროთ ის შეცდომები, ადამიანთა ჯგუფებმა 10 000 წლის წინ რომ დაუშვეს, იმ დროს, როდესაც მათ არ შეეძლოთ, თავიანთი ქმედებების შედეგები სრულად სცოდნოდათ. მჩაგვრელი იერარქიები დამახასიათებელი არ არის ცხოვრების ყველა არსებითი ფორმისათვის, რომლებით ცხოვრებასაც ადამიანები აირჩევდნენ (განსხვავებით ცხოვრების იმ ფორმებისაგან, რომლებიც ზემოდან იძულებით დაინერგა, როგორც ეს უნივერსალურად ჩანს დასავლური ტიპის ინდუსტრიალიზმის შემთხვევაში). მართლაც, მჩაგვრელი იერარქიები უშვებენ, რომ ტექნოლოგია ჩაგვრის მიზნით იქნას გამოყენებული, ხოლო ტექნოლოგია განსაზღვრავს სირთულის იმ დიაპაზონს, რომელიც ამ იერარქიებმა, შეიძლება, განავითარონ. თავად იერარქიები, რომლებიც თავიანთივე კვლავწარმოებას ხელს უწყობენ (ნაწილობრივ, ტექნოლოგიის განვითარებით, რომელსაც ჩაგვრის პოტენციალი აქვს), ადამიანის შესაძლო ქცევათა წყებაში ექცევიან, მაგრამ შესაძლებელია, თავიდან იქნენ აცილებული, როდესაც გავაცნობიერებთ, რომ ისინი ადამიანის თავისუფლებასა და კეთილდღეობას საფრთხეს უქმნიან. კითხვა, თუ რაში გამოვიყენოთ დღეს ამისი გაცნობიერება - რომელი ტექნოლოგია, შეგვიძლია, შევინარჩუნოთ, რომელი - გარდავქმნათ და რომელი უნდა უკუვაგდოთ, აგრეთვე კითხვა, თუ როგორ გავლენას მოახდენს ცხოვრების ეს ახალი არსებითი ფორმები (რომლებიც, დიდი ალბათობით, განსხვავებული იქნება ბიორეგიონების მიხედვით) ჩვენს ცდაზე, თავიდან ავიცილოთ იერარქია, გამოსაკვლევი და პასუხგასაცემი რჩება.


* სეგმენტირებული საგვარეულოები ტომურად მცხოვრებ საზოგადოებებში გვხვდება. ის გულისხმობს მთელი ტომის დაყოფას რამდენიმე მსხვილ საგვარეულო სეგმენტად, რომლებიც, თავიანთი მხრივ, უფრო მცირე ზომის სეგმენტებად იყოფიან; ეს უკანასკნელნი - კიდევ უფრო მცირე ზომის სეგმენტებად და ა. შ. ამგვარი სეგმენტაციის მიზანია, კონკრეტულ საგვარეულო სეგმენტში შემავალი ტომის წევრი დაიცვას სხვა სეგმენტში შემავალ ტომის წევრთან კონფლიქტისას, რაც ხშირად ფართომასშტაბიან დაპირისპირებაში გადაიზრდება, თუკი კონფლიქტის მონაწილე ტომის წევრებს შორის ნათესაური კავშირი ძალიან შორეულია ან საერთოდ არ არის (მთარგნ. შენიშვნა).

* იონი არის ქალის გენიტალიების გამოსახულება (მთარგმნ. შენიშვნა).
* იგივე ბუშმენები (მთარგმნ. შენიშვნა).

ციტირებული ნაშრომები

• Barclay, Harold, People Without Government: An Anthropology of Anarchy. London: Kahn and Averill, 1982.
• Diamond, Jared, Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies. New York: W.W. Norton, 1997.
• Donald, Moira, and Linda Hurcombe, eds., Representations of Gender from Prehistory to Present. New York: St. Martin’s Press, 2000
• Eisler, Riane, The Chalice and the Blade. San Francisco: Harper Collins, 1995.
• Henry, Donald O., From Foraging to Agriculture. Philadelphia: University of Philadelphia Press, 1989.
• Lee, Richard B., and Richard Daly, ed., The Cambridge Encyclopedia of Hunters and Gatherers. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
• Lerner, Gerda, The Creation of Patriarchy. New York : Oxford University Press, 1986.
• Turnbull, Colin M., “The Mbuti Pygmies. Change and Adaption.” Philadelphia: Harcourt Brace College Publishers, 1983.
• Van Allen, Judith. “Sitting On a Man.” Canadian Journal of African Studies. Vol. ii, 1972. 211–219. 

თარგმნა საბა სუთიძემ